بیماریهاى اخلاقى مانند بیماریهاى درونى و جسمانى همیشه همراه با آثارى در برون است همان گونه که یک بیمارى کبدى علایم مختلفى بر پوست بدن، چهره، رنگ چشم، زبان و مانند آن دارد، کسى که به یک بیمارى سخت اخلاقى گرفتار است آثار و نشانه هایش در اعمال و سخنان او ظاهر مى شود.
بزرگان اخلاق آثار کبر را به طور مشروح و گسترده شمرده اند، این آثار گاه در چهره ظاهر مى شود، مثل اینکه شخص متکبّر در برابر اشخاص مختلف چهره در هم مى کشد و نگاه هاى تحقیر آمیزى مى کند حتّى حاضر نیست با تمام صورت با افراد روبرو شود.
گاه آثار این خوى نکوهیده در سخنانش آشکار مى گردد، تعبیرهایى که از خود مى کند مبالغه آمیز است و پیوسته ضمیرهاى جمع در باره خود به کار مى برد، حتّى تُن صداى او نشان مى دهد که آدم مغرور و متکبّرى است.
در میان حرف این و آن مى دود و به کسى اجازه سخن گفتن نمى دهد، به سخنان مردم گوش نمى دهد ولى انتظار دارد همه به سخنانش گوش فرا دهند، سخنان کوتاه دیگران را طولانى مى شمرد و سخنان طولانى و بى محتواى خودش را کوتاه و لازم و واجب مى داند!
گاه آثار آن در حرکات و اعمال، ظاهر مى شود، دوست دارد دیگران در برابر او بایستند و او نشسته باشد، هنگامى که وارد مجلس مى شود همه براى او قیام کنند، ولى او براى کسى قیام نکند!
در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ اَرَادَ اَنْ یَنْظُرَ اِلَى رَجُل مِنْ اَهْلِ النَّارِ فَلْیَنْظُرْ اِلَى رَجُل قَاعِد وَ بَیْنَ یَدَیْهِ قَوْمٌ قِیَامٌ!; کسى که مى خواهد به یکى از دوزخیان نگاه کند، نگاه به کسى کند که نشسته است و مردم در برابر او ایستاده اند»!
و نیز دوست دارد در کوچه و بازار تنها نباشد و فرد یا گروهى پشت سر او حرکت کنند.
در حدیثى آمده است: «کَانَ رَسُولُ اللهِ فِى بَعْضِ الاَْوْقَاتِ یَمْشِى مَعَ الاَْصْحَابِ فَیَأْمُرُهُمْ بِالتَّقَدُّمِ وَ یَمْشِى فِى غِمَارِهِمْ!; پیامبر اکرم گاه با یارانش حرکت مى کرد به آنها دستور مى داد بر او تقدّم جویند و او در لا به لاى آنها راه مى رفت»!
دوست دارد که دیگران به دیدن او آیند بى آنکه او به دیدن دیگران برود، از همنشینى با فقیران و مستمندان و کسانى که ظاهر نامرتّبى دارند پرهیز مى کند و اگر گرفتار چنین افرادى شود سعى دارد در نخستین فرصت از کنار آنان برخیزد یا آنها را از خود دور سازد!
دوست دارد هرگز چیزى براى اهل خانه با دست خود خریدارى نکند و در خانه کمترین کارى انجام ندهد، زن و فرزند و خدمتکار دست به سینه در برابر او براى انجام حوائج حاضر باشند و او به آنها فرمان دهد!
گاه آثار تکبّر در طرز پوشیدن لباس، مخصوصاً لباسهاى گرانقیمتى که جلب توجّه مى کند، یا مرکب سوارى، خانه و وسایل زندگى، مرکز کسب و کار و تجارت و یا حتّى طرز لباس و زندگى فرزندان و بستگان و منتسبین به او آشکار مى گردد و در همه این موارد هدفش این است که قارونوار ثروت خود را به رخ دیگران بکشد و به گمان خود برترى خویش را نسبت به سایرین ثابت نماید.
البتّه این سخن بدان معنى نیست که انسان از پوشیدن لباس خوب خوددارى کند و لباسهاى مندرس و پاره در تن نماید، بلکه همانطور که در حدیث نبوى وارد شده، عمل نماید: «کُلُوا وَاشْرَبُوا وَاَلْبِسُوا وَ تَصَدَّقُوا فِى غَیْرِ سَرَف وَ لاَمَخِیلَة; بخورید و بیاشامید و بپوشید و در راه خدا صدقه دهید بى آنکه اسراف کنید یا تکبّر و برترى جویى نمایید».
کوتاه سخن اینکه ظهور و بروز خوى نکوهیده «تکبّر و برترى جویى» در تمام شؤون زندگى انسان امکان پذیر است و ممکن نیست کسى این صفت رذیله را به صورت شدید یا خفیف داشته باشد و در چهره و سخن و اعمال او ظاهر نگردد.
* * *
1- بحارالانوار، جلد 70، صفحه 206، چاپ آخوندى.
2- مسند الفردوس دیلمى، مطابق نقل المحجّة البیضاء، جلد 6، صفحه 247.
3- سنن ابن ماجه، شماره حدیث 3605.
