«تعصّب» و «حمیّت» و «تقلید» سه مفهوم نزدیک به هم هستند که شاخه مذموم و شاخه ممدوح دارند هرچند غالباً واژه تعصّب در بخش مذموم به کار مى رود.
به طور کلّى اگر وابستگى انسان به امور نادرست و غیر منطقى باشد تعصّب مذموم است، و این همان چیزى است که در قرآن مجید از آن به عنوان «تعصّب جاهلیّت» یاد شده است، و اگر وابستگى به امور مثبت و مفید و سازنده و از روى علم و آگاهى باشد تعصّب مثبت و ممدوح است.
امام امیرمؤمنان به هر دو قسمت در خطبه قاصعه از نهج البلاغه اشاره مى فرماید:
در یک جا مى گوید: «فَاَطْفِئُوا مَا کَمَنَ فِى قُلُوبِکُمْ مِنْ نِیرَانِ الْعَصَبِیَّةِ، وَ اَحْقَادِ الْجَاهِلِیَّةِ، فَاِنَّمَا تِلْکَ الْحَمِیَّةُ تَکُونُ فِى الْمُسْلِمِ مِنْ خَطَرَاتِ الشَّیْطَانِ وَ نَخَوَاتِهِ وَ نَزَغَاتِهِ وَ نَفَثَاتِهِ; شراره هاى تعصّب و کینه هاى جاهلیّت را که در قلب شما پنهان شده است، خاموش سازید که این نخوت و تعصّب ناروا در مسلمان از القائات و خودخواهى ها و فساد و وسوسه هاى شیطان است».
و در همین خطبه که اساس آن برکوبیدن کبر و غرور و تعصّب و لجاجت است در جاى دیگرى مى فرماید: «فَاِنْ کَانَ لاَبُدَّ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ فَلْیَکُنْ تَعَصُّبُکُمْ لِمَکَارِمِ الْخِصَالِ، وَ مَحَامِدِ الاَْفْعَالِ، وَ مَحَاسِنِ الاُْمُورِ الَّتِى تَفَاضَلَتْ فِیهَا اَلُْمجَدَاءُ وَ النُّجَدَاءُ مِنْ بُیُوتَاتِ الْعَرَبِ... فَتَعَصَّبُوا لِخِلاَلِ الْحَمْدِ، مِنَ الْحِفْظِ لِلْجِوَارِ، وَ الْوَفَاءِ بِالذِّمَامِ، وَ الطَّاعَةِ لِلْبِرِّ، وَ الْمَعْصِیَةِ لِلْکِبْرِ، وَ الاَْخْذِ بِالْفَضْلِ، وَ الْکَفِّ عَنِ الْبَغْىِ...; اگر قرار است تعصّبى در کار باشد، تعصّب خود را در اخلاق پسندیده، افعال نیکو، کارهاى خوب، و اعمال و امورى که افراد با شخصیّت و شجاع از خاندان هاى(برجسته) عرب داشتند قرار دهید... تعصّب شما در راه حفظ صفات با ارزش همچون حفظ حقوق همسایگان، وفاى به عهد، اطاعت از نیکیها، سرپیچى از تکبّر، جود و بخشش و خوددارى از ستم باشد»!
به این ترتیب امام(علیه السلام) به هر دو شاخه «تعصّب» در این خطبه اشاره فرموده، و فرزندش امام سجّاد(علیه السلام) در برابر این سؤال که عصبیّت چگونه است، هر دو شاخه را در برابر یکدیگر قرار داده چنین مى فرماید: «اَلْعَصَبِیّةُ الَّتِى یَأْثِمُ عَلَیْهَا صَاحِبُهَا اَنْ یَرىَ الرَّجُلُ شَرَارَ قَوْمِهِ خَیْراً مِنْ خِیَارِ قَوْم آخِرِین! وَ لَیْسَ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ اَنْ یُحِبَّ الرَّجُلُ قُوْمَهُ وَ لَکِنْ مِنَ الْعَصَبِیّةِ اَنْ یُعِینَ قُوْمَهُ عَلَى الظُّلْمِ; تعصّبى که دارنده آن مرتکب گناه مى شود این است که انسان بدان طایفه خود را از نیکان طوایف دیگر بهتر بداند(و به خاطر تعصّب بدان را بر نیکان مقدّم بشمرد) ولى تعصّب این نیست که انسان به طایفه خود علاقه و محبّت داشته باشد تعصّب آن است که آنها را در ظلمشان یارى دهد».
مطابق این حدیث وابستگى به قوم و طایفه تا آن حدّ که به آنها علاقه داشته باشد و در کارهاى خیر آنان را یارى دهد نکوهیده نیست، چرا که این وابستگى نه تنها او را به انجام کار خلافى دعوت نکرده، بلکه تشویق به پیوندهاى محبّت آمیز و سازنده نموده است، تعصّب نکوهیده آن است که انسان به خاطر وابستگى هاى قومى و مانند آن حق و عدالت را زیر پا بگذارد و حتّى بدان وابسته را بر نیکان غیر وابسته مقدّم بشمرد.
در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «لَمْ یَدْخُلِ الْجَنَّةَ حَمِیَّةٌ غَیْرُ حَمِیَّةِ حَمْزَةِ ابْنِ عَبْدِالْمُطِّلِبِ، وَ ذَلِکَ حِینَ اَسْلَمَ غَضَباً لِلنَّبِىِّ فِى حَدِیثِ السِّلاَ الَّذِى اُلْقِىَ عَلَى النّبِىّ(صلى الله علیه وآله); هیچ تعصّبى وارد بهشت نمى شود جز تعصّب حمزة بن عبدالمطّلب و این زمانى بود که اسلام آورد و به خاطر(بى احترامى به پیامبر(صلى الله علیه وآله) از جهت) بچه دان حیوانى که بر آن حضرت فکنده شده بود خشمگین گشت(و به یارى آن حضرت شتافت و اسلام را پذیرا شد)».
بدیهى است تعصّب حمزه در دفاع از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در مقابل مشرکان کثیف و ننگین و بى منطق چیزى جز دفاع از حق و عدالت نبود، و این تعصّب ممدوح است، اگر حمزه(علیه السلام)به خاطر تعصّب چیزى بر خلاف حق و عدالت انجام مى داد مذموم بود.
* * *
1- نهج البلاغه، خطبه 192 از بند 22 تا 23.
2- نهج البلاغه، خطبه 192، بند 76 تا 79.
3- اصول کافى، جلد 2، صفحه 308(باب العصبیّة، حدیث 7).
4- بچه دان حیوان.
5- منظور از وارد شدن تعصّب در بهشت، وارد شدن صاحب آن است.
6- اصول کافى، جلد 2، صفحه 308.
