واژه حرص و الفاظ مترادف و هم معنى آن در احادیث اسلامى، به طور وسیع مورد بحث واقع شده و آثار و پى آمدهاى بسیار منفى براى آن ذکر گردیده است که بخشى را گلچین کرده در ذیل از نظر مى گذرانیم:

1ـ در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم که به امیرمؤمنان على(علیه السلام) فرمود: «اِعْلَمْ یَا عَلِىُّ! اَنَّ الْجُبْنَ وَ الْبُخْلَ وَ الْحِرْصَ غَرِیزَةٌ وَاحِدَةٌ یَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ!; بدان اى على! که ترس و بخل و حرص، یک غریزه هستند و همه در سوء ظن(به خدا) خلاصه مى شوند!»(1)

2ـ همین معنى به صورت دیگرى در فرمان مالک اشتر در نهج البلاغه آمده است آنجا که امام(علیه السلام) که امام مالک اشتر را از مشورت با بخیلان و افراد ترسو و حریصان برحذر مى دارد، سپس مى افزاید: «اِنَّ الْبُخْلَ وَ الْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزٌ شَتَّى یَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللهِ; بخل و ترس و حرص، غرایز مختلفى هستند که یک ریشه دارند و آن سوء ظنّ به خداست!»(2)

کسى که حسن ظنّ به پروردگار و قدرت او نسبت به انجام وعده هایى که درباره تأمین رزق و روزى بندگان تلاشگر داده، داشته باشد هرگز براى جمع آورى اموال حرص نمى زند.

و آن کسى که توکّل بر خدا و الطاف و عنایات او دارد بى جهت از هر چیزى نمى ترسد.

و آن کس که به رحمت و لطف او امیدوار است بخل نمىورزد.

آرى کسى که توحید او کامل باشد و به اسماء و صفات حُسناى الهى معتقد باشد گرفتار این خوهاى سه گانه کثیف نمى شود که در ظاهر سه صفت از صفات رذیله است ولى در باطن یک ریشه دارند(و به همین دلیل گاه غریزه واحده به آنها اطلاق شده و گاه غرایز شتّى; چرا که در ظاهر متعدّدند و در باطن یکى).

3ـ «حرص» در دنیا انسان را گرفتار رنج و تعب دایمى مى کند، چنان که على(علیه السلام)فرمود: «الْحِرْصُ مَطِیّةُ التَّعَبِ!; حرص مرکب رنج و زحمت است!»(3)

4ـ در تعبیر دیگرى از آن حضرت آمده است «الْحِرْصُ عَنَاءُ الْمُؤَبَّدِ; حرص مایه رنج و زحمت ابدى است».(4)

هر گاه کمى در احوال حریصان دقیق شویم و زندگى پر درد و رنج و مشقّت آنها را بررسى کنیم که شب و روز مى دوند و اموالى را گردآورى مى کنند و بى آنکه از آن بهره اى بگیرند رها مى کنند و مى روند، به صدق کلام بالا آشناتر مى شویم و به گفته سعدى:

گفت: چشم تنگ دنیا دوست را یا قناعت پر کند یا خاک گور!

که در واقع مقتبس از همین احادیث است.

5 ـ انسان حریص هرگز سیر نمى شود، به همین دلیل دائماً براى جمع و اندوختن ثروت تلاش مى کند و حتّى خودش از آن بهره نمى گیرد، امیرمؤمنان على(علیه السلام) در سخن پر معناى دیگرى مى فرماید: «الْحَرِیصُ فَقِیرٌ وَ لَوْ مَلَکَ الدُّنْیَا بِحَذَافِیرِهَا!; آدم حریص فقیر است هر چند تمام دنیا را مالک شود!»(5)

6 ـ تنها کسانى از غناى درون بهره مند مى شوند که اسیر حرص نباشند، همان گونه که مولا امیرمؤمنان على(علیه السلام) در سخن دیگرى مى فرماید: «اَغْنَى الْغِنَى مَنْ لَمْ یَکُنْ لِلْحِرْصِ اَسِیراً!; از همه بى نیازى ها بالاتر بى نیازى کسى است که اسیر چنگال حرص نباشد!»(6)

7ـ حرص براى جمع آورى اموال دنیا سرانجام انسان را به هلاکت مى افکند، نه فقط هلاکت معنوى که در بسیارى از اوقات هلاکت مادّى نیز به همراه دارد، در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «اِنَّ الدِّینَارَ وَ الدِّرْهَمَ اَهْلَکَا مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ هُمَا مُهْلِکَاکُمْ!; دینار و درهم(سکّه هاى طلا و نقره) پیشینیان شما را هلاک کردند شما را نیز هلاک مى کنند!»(7)

8 ـ آدم حریص روز به روز خود را گرفتارتر مى کند تا آنجا که راه نجات را به روى خود مى بندد، چنانکه در مثال بسیار جالبى در کلمات امام باقر(علیه السلام) آمده است: «مَثَلُ الْحَرِیصِ عَلَى الدُّنْیَا مَثَلُ دُودَةِ الْقَزِّ، کُلَّمَا ازْدَادَتْ مِنَ الْقَزِّ عَلَى نَفْسِهَا لَفّاً کَانَ اَبْعَدَ لَهَا مِنَ الْخُرُوجِ! حَتَّى تَمُوتَ غَمّاً!; آدم حریص نسبت به دنیا مانند کرم ابریشم است که هر چه بیشتر بر اطراف خود مى تند(و پیله را ضخیم تر مى کند) سخت تر مى تواند از آن خارج شود و سرانجام در درون پیله خود مى میرد!»(8)

9ـ حرص و آز شخصیّت انسان را در هم مى شکند و ارزش او را در انظار مردم پایین مى آورد، على(علیه السلام)مى فرماید: «الْحِرْصُ یَنْقُصُ قَدْرَ الرَّجُلِ، فَلاَیَزِیدُ فِى رِزْقِهِ!; حرص قدر آدمى را پایین مى آورد، بى آنکه چیزى بر رزق او بیفزاید!»(9)

10ـ حرص از امورى است که سرچشمه گناهان زشت دیگرى مى شود و از آن جمله عدم مراعات حلال و حرام و ترک احترام به حقوق مردم و آلوده شدن به انواع ظلم و ستمهاست، به همین دلیل امیرمؤمنان على(علیه السلام) از جمله دستورهاى مهمّى که در فرمان معروف خود به مالک اشتر داد این بود: «لاَتُدْخِلَنَّ فِى مَشْوَرَتِکَ حَرِیصاً یُزَیِّنُ لَکَ الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ!; هرگز آدم حریص را به عنوان مشاور خود انتخاب مکن چرا که او تمایل به ستمگرى را در نظر تو زینت مى دهد!»(10)

* * *

بدین ترتیب، حرص پیامدهاى بسیار خطرناک و زیانبارى دارد، انسان را از خدا دور مى کند، شخصیّت او را در نظرها در هم مى شکند، آرامش را از او مى گیرد، او به خاطر حرص، به گناهان بزرگ دیگرى آلوده مى شود، روز به روز از سعادت دورتر مى گردد و همچون بنده اى اسیر و ذلیل و گرفتار مى شود و در یک کلمه دین و دنیاى او تباه مى گردد.

* * *

1- میزان الحکمه، جلد 1، صفحه 588، شماره 3139.

2- نهج البلاغه، نامه 53.

3- غرر الحکم، حدیث 820; میزان الحکمه، جلد 1، صفحه 586، شماره 3596.

4- غررالحکم، حدیث 982; میزان الحکمه، جلد 1، صفحه 586، شماره 3592.

5- غررالحکم، حدیث 1753; میزان الحکمه، جلد 1، صفحه 587، شماره 3615.

6- اصول کافى، جلد 2، صفحه 316، حدیث 76، باب «حبّ الدنیا و الحرص علیها».

7- اصول کافى، جلد 2، صفحه 316، حدیث 6، باب «حبّ الدنیا و الحرص علیها».

8- غررالحکم، حدیث 1550; تصنیف الغرر، صفحه 294.

9- غررالحکم، حدیث 6628.

10- نهج البلاغه، نامه 53.