واژه «حرص» معمولا بار منفى دارد و هرگاه اطلاق مى شود از آن حرص بر مال، ثروت، مقام و سایر شهوات مادّى به ذهن مى رسد، این به خاطر آن است که غالباً این واژه در این گونه موارد به کار مى رود که عموماً مذموم و نکوهیده است.
ولى گاه این واژه در مواردى به کار مى رود که شایسته ستایش است، نه تنها جزء اخلاق رذیله نیست بلکه فضیلتى محسوب مى شود و آن در جایى است که این صفت در مورد علاقه شدید به کارهاى خیر به کار رود.
قرآن مجید یکى از فضایل پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) را «حرص بر هدایت مردم و نجات آنها از گمراهى» مى شمرد، مى فرماید: «لَقَدْ جَائَکُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ; به یقین رسولى از خود شما به سویتان آمد که رنجهاى شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است».
در جاى دیگر مى فرماید: «اِنْ تَحْرِصْ عَلَى هُدَاهُمْ فَاِنَّ اللهَ لاَیَهْدی مَنْ یُضِلُّ وَ مَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ; هر قدر بر هدایت آنها حریص باشى(سودى ندارد چرا که) خداوند کسى را(که به خاطر اعمال و صفات زشتش) گمراه ساخته، هدایت نمى کند و آنها یاورانى نخواهند داشت».
شبیه این معنى در آیات دیگرى از قرآن مجید نیز آمده است.
البتّه در قرآن مجید این واژه در مصادیق منفى آن نیز به کار رفته است.
در روایات اسلامى نیز واژه «حرص» در موارد زیادى در جایى به کار رفته است که بار مثبت دارد.
امیرمؤمنان على(علیه السلام) در خطبه معروف همّام ضمن بیان صفات پرهیزکاران مى فرماید: «فَمِنْ عَلاَمَةِ اَحَدِهِمْ اَنَّکَ تَرى لَهُ قُوَّةً فِى دِین وَ حِرْصاً فِى عِلْم; از نشانه هاى آنان(پرهیزکاران) قدرت در دین... و حرص در کسب دانش است.»
در روایات متعدّدى از نشانه هاى انسان با ایمان، حرص در فقه یا حرص در جهاد، یا حرص در تقوا ذکر شده است.
این سخن را با حدیثى از امام باقر(علیه السلام) پایان مى دهیم: «لاَ حِرْصَ کَالْمُنَافِسَةِ فِى الدَّرَجَاتِ!; حرصى برتر از رقابت با یکدیگر در وصول به درجات(بالا در نزد خدا) نیست!»
بنابراین حرص مفهوم گسترده اى دارد که به معنى شدّت علاقه به چیزى و تلاش فوق العاده براى وصول به آن است که اگر در طریق خیر و سعادت باشد ممدوح و هرگاه در طریق دنیاپرستى باشد مذموم است، ولى غالباً این واژه بار منفى دارد.
* * *
1- توبه، 128.
2- نحل، 37.
3- یوسف، 103; نساء، 129.
4- نهج البلاغه، خطبه 193.
5- بحارالانوار، جلد 64، صفحه 271، حدیث 3 و صفحه 294، حدیث 18.
6- میزان الحکمه، جلد 1، صفحه 589، حدیث 3646.
