دین و مذهب هرگز دعا را جانشين اسباب و علل قرار نداده، بلكه آن را چيزى مافوق آنها قرار داده؛ یعنی همان جا كه هيچ راه و وسيله ديگرى جز دعا برای شخص وجود ندارد و تنها روزنه اميد استمداد از نيرويى مافوق، نيروى لايزال مبدأ جهان هستى است. در این صورت مفهوم دعا درخواست فراهم شدن اسباب و عواملى است كه از دايره قدرت انسان بيرون باشد از كسى كه قدرتش بى پايان و هر امر ممكنى براى او آسان است.
ضمن اینکه دعا تنها الفاظ و به اصطلاح لقلقه لسان نيست؛ بلكه يك نوع آمادگى روحى و شايستگى معنوى و خودسازى است كه مى تواند در سلسله علل قرار گيرد و علّت ناقصه اى را كامل كند؛ زيرا فضل بى پايان خدا به اندازه شايستگيها و لياقتها به افراد مى رسد و بنابراين كسب شايستگى و لياقت مى تواند منشأ فضل و فيض تازه اى گردد.

دعا و نيايش در تعليمات اسلام جايگاه ويژه اى دارد تا آنجا كه قسمت عمده عبادات اسلامى را تشكيل مى دهد. در حديث، از دعا به عنوان اسلحه مؤمن، ستون خيمه دين و نور آسمانها و زمين نام برده اند. دعا سبب افزايش قابليت و شايستگى انسان مى شود؛ زيرا انسان به درگاه خدا مى رود و دل و جانش را به نور معرفت او صفا مى بخشد و از گناه خود توبه مى كند؛ چرا كه توبه از شرايط قبولى دعا است و با اين امور، قابليت بيشترى براى لطف خدا مى يابد؛ زيرا خدا مقدر كرده آنها كه شايسته ترند بهره بيشترى از لطف و عنايتش داشته باشند.

ممکن است کسی بگوید خداوند جهان را با برنامه ای معین و بر اساس حکمت و نظم آفریده است، از این رو دیگر جایی برای «دعا» و «نیایش» باقی نمی ماند. در پاسخ می توان گفت: بی تردید مقدّرات هستی بر اساس علم و حکمت الهی است، اما بسیاری از مقدّرات الهی مشروط به وجود یا عدم وجود یک یا چند شرط است، و در پاره ای از مواقع، «نیایش» شرط تحقق آن مطلوب است؛ در واقع «دعا» قسمتی از تقدیر الهی است، مانند بیماری که تقدیر بر آن است که اگر مراحل درمان خود را ادامه دهد، بهبود یافته و به حیات خود ادامه می دهد.

ممکن است کسی بگوید خداوند، آگاه به نهان و آشکار بوده و مصالح بندگان را می داند، از این رو «دعا» و «نیایش» ضرورتی نداشته و باید راضی به مقدرات الهی بود. در پاسخ می توان گفت: بی شک خداوند به نهان و آشکار همه موجودات علم داشته و مصلحت آنان را می داند، اما ممکن است مصلحت مشروط به دعا باشد. از این رو امام صادق(ع) به «میسر بن عبدالعزیز» فرمودند: «با پروردگار خود نیایش کن؛ زیرا نزد خداوند منزلتی است که جز از طریق درخواست به آن نخواهی رسید و اگر فردی درخواست نکند، چیزی به او عطا نخواهد شد».

ممکن است برخی بگویند «دعا» جسارت به درگاه الهی است؛ زیرا حقیقت «دعا» مسخره کردن خداوند است. در پاسخ به این افراد باید گفت: شخصی که با خضوع و انکسار، به درگاه الهی آمده و دست به دعا برداشته، جسور و بی ادب نیست. بلکه حقارت و نیاز خود را اعلان کرده و از حضرتش استمداد می نماید، برای خدا تکلیف معین نمی کند. در واقع وظیفه اشخاص نیازمند، درخواست از شخص بی نیاز، به ویژه از پروردگار جهان است. گذشته از این «دعا»، ابزار ارتباط با خداوند و طلب راهنمایی برای یافتن راه صحیح از نادرست است.

«دعا» و «نیایش» می تواند آثار و برکات متعددی در فرد و اجتماع داشته باشد. همانند: ارتباط با خداوند متعال، که سبب آرامش روح و اطمینان قلب انسان می شود. در واقع دعا و نیایش با خداوند یکی از شیوه های مؤثّرِ در کاهش اضطراب خاطر و روح است. از این رو روان شناسان، دعا و نیایش را عاملی مهم در پیش گیری از جنون و خودکشی می دانند. زیرا انسان نیایشگر هرگز خود را تنها و بی پناه نمی بیند. از سویی دعا موجب تهذیب اخلاق، تحول در اندیشه، و تقویت اراده می شود.

🔹 در اسلام شاد کردن و رفع گرفتاری از دیگران، علاوه بر اینکه در برخی موارد واجب است (از جمله خمس، زکات، صدقات واجب و …)، به طور مطلق مستحب بوده و عبادت محسوب می شود.

🔹 در روایات نیز به این مسأله اشاره شده است؛ به عنوان مثال در روایتی اساس دین محبت دانسته شده است و در روایت دیگری شاد کردن دل مؤمن از بهترین مصادیق نیایش الهی شمرده شده است. همچنین سفارش شده بدی را با خوبی پاسخ دهیم.

🔹 اما این مساله نباید ما را از سایر روشهای پرستش الهی بازدارد چرا که هر کدام جایگاه خاص خودش را دارد.

دعا و نیایش، از سرمایه های بسیار ارزنده و از حقایق مسلّم اسلام است که استفاده صحیح از آن، سبب پرورش روح و جسم انسان ها می شود. از این رو «الکسیس کارل» می گوید: «هیچ ملّتی در تاریخ به سقوط و زوال قطعی نیفتاد، مگر آن که قبلاً دعا را ترک و خود را برای مرگ آماده نمود... دعا عمیق ترین آثار را به روح و فطرت انسان می گذارد و او را آن چنان رشد می دهد که جامعه، محیط و وراثت بر او تنگی می کند...». در واقع دعا و نیایش در روح انسان اثر گذاشته و او را در راه رسیدن به آن هدف به تکاپو و جنبش وامی دارد.

اهمیت «دعا» و «نیایش» به حدی است که روان شناسان و سیاستمداران نیز به ضرورت آن پی برده اند. از این رو «دیل کارنگی» می گوید: «در آمریکا به طور متوسط هر 35 دقیقه یک نفر انتحار می کند، و... اگر مردم دنبال آن آرامشی که در مذهب و دعاهای مذهبی پنهان است، می رفتند بیشترِ این خودکشی ها منتفی می شد». همچنین «ماهاتما گاندی» می گوید: «من در تجارب زندگی خود، تلخ کامی های بسیار سخت داشته ام که مرا دست خوشِ ناامیدی می ساخت، اگر توانسته ام بر این ناامیدی ها چیره شوم به خاطر دعا و نمازهایم بوده است...».

«دعا» و «نیایش» در کودکی، آثار درخشانی در روح و روان طفل می گذارد. هر چند ممکن است کودک، معانی الفاظ و عبارت های دعا را درک نکند. اما در عالم کودکی، معنی راز و نیاز با خدا، و عرض «دعا» و نیاز در پیشگاه خداوند بی نیاز را فهمیده، و به رحمت بی انتهای خداوند مطمئن می شود. در واقع احساس می کند در باطن خویش تکیه گاهی دارد که در حوادث ناگوار می تواند به آن متّکی و مطمئن باشد. از این رو پیامبر(ص) می فرماید: «کودکان خود را در هفت سالگی به نماز وادارید».