آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

دعا و نيايش در تعليمات اسلام جايگاه ويژه اى دارد تا آنجا كه قسمت عمده عبادات اسلامى را تشكيل مى دهد. در حديث، از دعا به عنوان اسلحه مؤمن، ستون خيمه دين و نور آسمانها و زمين نام برده اند. دعا سبب افزايش قابليت و شايستگى انسان مى شود؛ زيرا انسان به درگاه خدا مى رود و دل و جانش را به نور معرفت او صفا مى بخشد و از گناه خود توبه مى كند؛ چرا كه توبه از شرايط قبولى دعا است و با اين امور، قابليت بيشترى براى لطف خدا مى يابد؛ زيرا خدا مقدر كرده آنها كه شايسته ترند بهره بيشترى از لطف و عنايتش داشته باشند.

كسانى كه با منابع اسلامى سر و كار دارند به اين نكته واقفند كه دعا و نيايش در تعليمات اسلام جايگاه ويژه اى دارد، تا آنجا كه قسمت عمده عبادات اسلامى را دعا و نيايش تشكيل مى دهد، به گونه اى كه روح عبادت، دعا شمرده شده است؛ پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) مى فرمایند: «اَفْزَعُوا اِلَى اللهِ عَزَّوَجَلَّ فِي حَوائِجِكُمْ وَ الْجَاؤُوا اِلَيْهِ فِي مُلِمَّاتِكُمْ وَ تَضَرَّعُوا اِلَيْهِ، فَاِنَّ الدُّعاءَ مُخُّ الْعِبادَةِ!»(1)؛ (در حوائج خود و به هنگام بروز مشكلات، از خداوند مدد بطلبيد و در سختيها به او پناه ببريد و در پيشگاه او تضرع و دعا كنيد؛ چرا كه دعا روح و مغز عبادت است).

در حديث ديگرى دعا به عنوان اسلحه مؤمن و ستون خيمه دين و نور آسمانها و زمين معرفى شده است: «قالَ رَسُولُ اللهِ(صلى الله عليه و آله و سلم): اَلدُّعاءُ سِلاحُ الْمُؤْمِنِ وَ عَمُودُ الدّينِ وَ نُورُ السَّمواتِ وَ اَلاَرْضِ».(2) و اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى فرمايد: «اَلدُّعاءُ مَفاتِيحُ النَّجاحِ وَ مَقالِيدُ الْفَلاحِ»(3)؛ (دعا، كليد پيروزى و وسيله رستگارى است). اين مسأله به قدرى مهم است كه قرآن مجيد با صراحت مى گويد: «قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبّي لَوْلا دُعاؤُكُمْ»(4)؛ (بگو پروردگارم به شما اعتنايى نمى كند اگر دعاى شما نباشد).

مفهوم صحيح دعا اين است كه ما منتهاى تلاش و كوشش خود را انجام دهيم و آنچه را از توان ما بيرون است به لطف خدا بسپاريم و با دعا حلّ مشكل را از او بخواهيم و به مضمون «أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ اِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ»(5)؛ (اي كسى كه دعاى مضطرّ را اجابت می كند و گرفتارى را برطرف می سازد) به هنگام اضطرار و عقيم ماندن تلاشها و كوششها به در خانه خدا برويم و دست به دعا برداريم؛ به همين دليل در روايات اسلامى تصريح شده است: آنهايى كه بر اثر تنبلى و كوتاهى و ندانم كارى گرفتار محروميت مى شوند، دعايشان مستجاب نخواهد شد.

دعا سبب افزايش قابليت و شايستگى انسان مى شود؛ زيرا به درِ خانه خدا مى رود، دل و جان خود را به نور معرفت او صفا مى بخشد و از گناه خود توبه مى كند. با اين امور قابليت بيشترى براى لطف پروردگار مى يابد و مشمول عنايت تازه اى مى شود؛ زيرا خداوند مقدر كرده آنها كه شايسته ترند بهره بيشترى از لطف و عنايت او داشته باشند. از این کلام پاسخ این سخن كه گفته مى شود: «دعا مقدّرات الهى را تغيير نمى دهد» روشن می شود. به تعبير ديگر، خداوند نعمتها و بركاتى دارد كه شامل حال بندگانش مى شود، اما مشروط به شرايطى است. يكى از شرايط آن است كه به در خانه او بروند و دست به دعا بردارند، روح خود را پاك كنند و به او نزديك شوند، بنابراين در پرتو دعا، شرايط رحمت الهى حاصل مى شود و باران لطف او بر انسان می بارد.

از آنچه در بالا گفته شد پاسخ اين ايراد كه دعا با روح تسليم و رضا سازگار نيست، نيز روشن مى شود؛ چرا كه دعا تأكيدى است بر تسليم و رضا، چون خدا مى خواهد از طريق دعا بندگانش به او نزديك شوند و در پرتو قرب به ذات پاك او مشمول بركات و رحمت و عنايت بيشترى گردند و به همين دليل بارها و بارها در آيات و روايات دعوت به دعا شده است. تأثير دعا و نيايش در پرورش روح آدمى در عصر ما وارد مرحله تازه اى شده است. حتى پزشكان و روانشناسان جديد، با اهميت زيادى از آن ياد مى كنند و آن را دريچه اى براى حل مشكلات مى دانند. با ذكر يك نمونه از آن، اين سخن را پايان مى دهيم.

طبيب و روانشناس مشهور فرانسوى «آلكسيس كارل» در كتاب مشهورش به نام «نيايش» چنين مى نويسد: «نيايش در همان حال كه آرامش را پديد آورده است، در فعاليتهاى مغزى انسان يك نوع شكفتگى و انبساط باطنى پديد مى آورد؛ و گاهى روح قهرمانى و دلاورى را تحريك مى كند. نيايش خصائل خويش را با علامات بسيار مشخص و منحصر به فرد نشان مى دهد. صفاى نگاه، متانت رفتار، انبساط و شادى درونى، چهره پر از يقين، استعداد هدايت و نيز استقبال از حوادث، اينها است كه از وجود يك گنجينه پنهان در عمق روح ما حكايت مى كند و تحت اين قدرت حتى مردم عقب مانده و كم استعداد نيز مى توانند نيروى عقلى و اخلاقى خويش را بهتر به كار بندند و از آن بيشتر بهره گيرند؛ امّا متأسفانه در دنياى ما كسانى كه نيايش را در چهره حقيقيش بشناسند بسيار كمند».(6) به هر حال دعا و نيايش در هر زمان خوب و سازنده است؛ ولى به هنگام انجام كارهاى مهم كه انسان نياز به نيرو و توان بيشترى دارد از اهميت ويژه اى برخوردار است.(7)