ایشان فرمودند: «من فرار و عقب نشينى شما را از صفوف خودتان مشاهده كردم [و ديدم] كه فرومايگان خشن و اعراب باديه نشين شام، شما را به عقب نشينى وادار كردند؛ اما شما از بزرگان و پيشگامان عرب و از سران شرف، و برجستگان آنها هستيد، ناراحتى درون سينه مرا شفا بخشيديد؛ چون ديدم همان گونه كه آنها شما را به عقب نشينى وا داشتند، شما صفوفشان را درهم شكستيد و از لشكرگاه خود عقب رانديد ...».

«فتنه» به حوادث پیچیده ای گفته مي شود که ماهیت آن روشن نیست و ظاهری فریبنده و باطنی مملو از فساد دارد و جوامع انسانی را به بی نظمی، تباهی، فساد اموال و اَعراض و ... می کشاند. علل فتنه ها بیشتر از اختلافات ناشي مي شود و دو جناح، بی فکر و بی مطالعه، به جان هم می افتند و فضای جامعه را تیره و تار می سازند. فتنه ها، باعث مي شود كه گردبادهاى حوادث و ناامنى، همه چيز را از بيخ و بُن بر كَند و نابود سازد. «فتنه جمل»، «فتنه شامیان» و «فتنه خوارج» نمونه هاي بارز از فتنه در دوران حکومت امام علي(ع) هستند.

«معقل بن قیس»، از مردان شجاع کوفه و از شیعیان امام علي(ع) بود و فرماندهى بعضى از لشكرها را در زمان خلیفه دوم بر عهده داشت و در جنگ جمل یکی از امیران لشکر امام(ع) بود. او در جنگ صفّین در ركاب امام(ع) حاضر مى شود، و عاقبت به دست یکی از خوارج به شهادت می رسد.

ایشان به یاران خود می فرمایند: «با آنها نجنگيد تا آنها جنگ را آغاز كنند؛ زيرا شما داراى حجتيد، اگر آنها آغازگر جنگ باشند حجت ديگرى براى شما بر ضد آنهاست، و هنگام شكست دشمن، فراريان را نكشيد و بر ناتوان ها ضربه نزنيد و مجروحان را نكشيد؛ زنان را با اذيت و آزار به هيجان نياوريد، هرچند به شما دشنام دهند و به سران شما بدگويى كنند؛ زيرا آنها از نظر قوا ناتوان و از نظر روحيّه و عقل ضعيفند».

امام علي(ع) درباره اسلام معاويه مي فرمايد: «سوگند به آن كس كه دانه را شكافته و انسانها را آفريده دشمنان ما اسلام را هرگز نپذيرفتند؛ بلكه در ظاهر تسليم شدند و كفر را در درون پنهان داشتند و هنگامى كه ياورانى بر ضد اسلام يافتند، آنچه را پنهان كرده بودند آشكار كردند». به تصريح امام(ع)، معاويه و يارانش هرگز اسلام را با دل و جان نپذيرفتند. در روايات اهل سنّت نیز اين موضوع ثابت شده؛ مثلا در تاريخ طبرى آمده: «روزى پيامبر(ص) اشاره به نقطه اى از اطراف خود كرد و فرمود: از اين سو مردى از امّت من مى آيد كه بر غير دين من محشور خواهد شد. ناگهان معاويه پيدا شد».

«فتنه» به حوادث پیچیده ای گفته مي شود که ماهیت آن روشن نیست و ظاهری فریبنده و باطنی مملو از فساد دارد و جوامع انسانی را به بی نظمی، تباهی، فساد اموال و اَعراض و ... می کشاند. علل و عوامل فتنه ها بیشتر از اختلافات ناشي مي شود و دو جناح، بی فکر و بی مطالعه، به جان هم می افتند و فضای جامعه را تیره و تار می سازند. «فتنه جمل»، «فتنه شامیان» و «فتنه خوارج» نمونه هایی بارز از فتنه در دوران حکومت امام علي(ع) محسوب می شوند.

«ابن التَّيِّهَان»، از طايفه انصار و از بيعت كنندگان با پيغمبر(ص) در عقبه بود و سرانجام در جنگ صفين به شهادت رسيد و خطبه 182 «نهج البلاغه» گواه بر اين مطلب است.

امام علی(ع) در ارتباط با «قرآن» می فرماید: «قرآن خاموش است و گويا»، و در کلامی دیگر می فرماید: «اين قرآن خطوطى است كه با زبان سخن نمى گويد و نيازمند به ترجمان است»، در حقیقت این دو تعبیر منافاتی با یکدیگر ندارند؛ زیرا مراد از ناطق بودن قرآن اين است كه با لسان عربى مبين احكام را بيان كرده، اما برای كسانى كه از روى لجاجت پيام قرآن را نمى شنوند صامت و نیازمند ترجمان است.

«حرقوص بن زهیر» رئيس خوارج نهروان بود و به علت داشتن زائده ای همانند پستان بر بازو، به «ذوالثديه» معروف شد. وي در ماجرای تقسیم غنائم در غزوه حنین به پیامبر(ص) اعتراض كرد و پيامبر(ص) نيز به او فرمود: واى بر تو! اگر من به عدالت رفتار نكنم، چه كسى به عدالت رفتار خواهد كرد؟»، پيامبر(ص) درباره اش پيشگوئي كرد كه: «پيروانى خواهد يافت كه از دين به در خواهند شد؛ همان گونه كه تير از كمان به در مى شود. آنها قرآن مى خوانند ولى از شانه و گلوگاهشان فراتر نمی رود. نشانه آنان وجود مردى است كه بر يكى از دستانش زائده ای چون پستان زنان دارد».

امام علي(ع) در برابر نامه بی ادبانه معاویه مبنی بر این که اهل شام بیعت حضرت را نپذیرفتند و بنابراين اين بيعت رسميت ندارد، چنين پاسخ دادند: «بيعت خلافت يك بار بيشتر نيست نه تجديد نظر در آن راه دارد نه اختيار فسخ، بنابراين آن كس كه از بيعت خارج شود [بر آراى مهاجران و انصار] طعنه زده و به مخالفت برخاسته [و آن را بى اعتبار شمرده] و آن كس كه درباره آن ترديد به خود راه دهد منافق است». در واقع تأكيد امام(ع) بر اين نكته است كه چگونه معاويه رأى مهاجرين و انصار را درباره خلفاى پيشين مى پذيرد؛ اما نسبت به بيعت من كه بسيار گسترده تر و وسيع تر از آنان بوده ترديد به خود راه مى دهد و عدم تسليم اهل شام را مطرح مى كند؟