«ولایت فقیه» به معنای جواز تصرف و سرپرستی و عهده دار شدن شخص فقیه در یک امر خاص است. گاه این امر شخصی است مانند اجرای عقد نکاح و گاهی امری کلی مثل عهده داری حکومت جامعه اسلامی. اقوال مختلفی بین فقها وجود دارد که محدوده مجاز برای اعمال ولایت فقیه تا چه اندازه است؟ آیا فقیه بر همه شؤون حکومتی و اجتماعی، امور حسبه، اموال و انفس مردم و...  ولایت دارد یا نه ولایت او منحصر است در سرپرستی امور خاص؟

به باور امام خمینی هر اختیاری که پیامبر اسلام(ص) در اداره جامعه اسلامی داشته برای فقیه عادل هم ثابت است اعم از تدارک و بسیج سپاه، تعیین والیان ولایات و استانداران، گرفتن مالیات و صرف آن در مصالح مسلمانان و... البته این درباره اختیاراتی است که معصوم(ع) از جنبه ولایت و سلطنت اجتماعی و سیاسی دارد.

در مکتب اقتصادی اسلام کار در دو شكل «مستقيم» و «غير مستقيم» مي تواند نمايان شود. کار در شکل مستقیم عبارتند از: كارهاى توليدى اعم از صنعتى، كشاورزى، دامدارى، خدماتی و كارهائى كه مقدّمه توليد است مانند احياى موات و حيازت مباحات. اما در كار به صورت غير مستقيم، انسان نتيجه كار خود را به ديگرى واگذار می كند مثل اينكه دستمزد يا محصول توليدى يا زمين احياء شده يا موادّ حيازت شده خود را از طريق هبه يا صلح بلاعوض يا وصيّت به او منتقل می سازد و يا اموالى را كه از اين طريق بدست آورده وقف می كند.

«وقف» ملكى است كه عين آن حبس و از منفعت آن استفاده مي شود و فروش عين موقوفه يا تقسيم آن ميان موقوف عليهم بدون اطلاع و اجازه حاكم شرع جايز نيست. «صدقه»، مالى بلاعوض است كه به خاطر خدا به ديگرى جهت تصرف واگذار مى شود. هيچ نوع از انواع صدقه قابل فسخ نيست و در آن قبض شرط است. «هبه» نيز بر دو قسم است: 1. «هبه معوضه» كه كسى بگويد: اين لباس را به تو مى بخشم، به شرط اينكه آن كتاب را به من ببخشى، او هم قبول كند. 2. «هبه جايزه» كه عوضى در برابر آن نيست.

امام علی(ع) درباره موقوفه اش وصيت كرد كه سرپرستى آن بر عهده حسن بن على باشد كه بخشي از درآمد آن را مصرف و بخش ديگر را انفاق نمايد و بعد از او، سرپرستى آن بر عهده برادرش حسين باشد و همان كارى را كه حسن انجام مى داد، برادرش نيز انجام دهد، سهم پسران فاطمه از اين موقوفه به اندازه سهم پسران علي [از غير فاطمه] باشد، و من سرپرستى آن را به پسران فاطمه واگذار كردم فقط براى خدا و به جهت تقرب به پيامبر(ص) و تكريم او و پيوند خويشاونديش، امام(ع) با كسى كه اين اموال در دست اوست شرط مى كند كه اصل اين اموال را حفظ نمايد و تنها از درآمدش در راهى كه به او دستور داده شده انفاق كند، و چيزى از نخل هاى اين آبادى ها را نفروشد.

«وقف» صدقه جاریه اي است که پیش از اسلام نیز در ادیان دیگر رواج داشته است؛ اما اهتمام اولیای الهی به ویژه امام علي(ع) به سنت وقف نشانه جایگاه فوق العاده آن در اسلام است، از این رو امام صادق(ع) می فرماید: «صدقه جاریه بهترين چيزى است كه انسان بعد از خود به يادگار مى گذارد». از سوی دیگر يكى از طرق پيشگيرى از تكاثر و ثروت اندوزى، گسترش سنّت وقف است كه سبب می شود اموال از چنگ افراد معدودى بيرون آيد و منافع آن در اختيار نيازمندان قرار گيرد.

بر اساس آیات قرآن تمام خطوط مالكيّت در عالم هستی به خداوند منتهى مى گردد، و براى رسيدن به نمايندگى خدا در مسئله مالكيّت و يا به تعبير ديگر مالكيّت قانونى و فقهى بايد از طريق «كار» وارد شد. لذا در مکتب اقتصادی اسلام سرچشمه مالکیّت به دو صورت کار مستقیم و غیر مستقیم می باشد. از این رو کار مستقیم شامل فعّالیّت های تولیدی اعم از صنعتی، کشاورزی، و احیای موات و حیازت مباهات می شود، و در کار غیر مستقیم انسان دستمزد یا محصول تولیدی خود را به دیگران واگذار می کند. پر واضح است که در اسلام كار پايه مالكيّت را تشكيل می دهد.

از مشکلات بزرگ اجتماعى که همواره انسان دچار آن بوده  فاصله طبقاتى بین طبقه غنى و ضعیف است و اسلام برای از بین بردن این فاصله برنامه وسیعى مثل: تحریم رباخوارى و پرداخت مالیات هاى اسلامى و تشویق به انفاق، وقف، قرض الحسنه و کمک هاى مختلف مالى در نظر گرفته است.

عثمان به حارث ـ برادر مروان و داماد خلیفه ـ سیصد هزار درهم داد و شترانى که به عنوان زکات به عثمان رسید را به او بخشید و جایى از بازار مدینه که مهزون نامیده مى شد و یک دهم بازار مدینه بود و توسط پیامبر(ص) وقف مسلمین شده بود، به او واگذار کرد.

«حيلة العقارب» از حیله های شرعی ناصحیح است که شخصى قصد فروش خانهاى را دارد؛ بدون آنكه بخواهد آنرا به خريدار تحويل دهد، ابتدا خانه را وقف بر اولادش مىكند، سپس آن را به مشترى مىفروشد و بعد از رسيدن مالالاجاره به مقدار ثمن معامله، فروشنده به خريدار مراجعه نموده و مىگويد: خانه موقوفه است و معامله آن باطل. وقتی مشترى خانه را برمىگرداند و پول خانه را طلب مىكند، بايع مىگويد: آن پول، مال الاجارهى مدّتى است كه شما در آن خانه نشستهايد!