وقتى اسلام آمد، همه مناطق جهان قانون «برده‌دارى» را معتبر مى دانستند؛ بنابراين، تغيير يا الغاى آن نيازمند برنامه‌ريزى دقيق و زمان طولانى بود. اسلام در اين ميان با دو راهكار اساسى به جنگ برده‌داری رفت: آزادسازى و قرارداد قسط بندى شده آزادى؛ علاوه بر آنها همه راه‌هاى بهره كشى و هرگونه غارت و اسارت و شبيخون را قاطعانه ممنوع كرد.

عهد با مردم، هرگونه قرارداد و پیمان با آنها را شامل می شود، و چنانچه در قالب شرعی و عقلائی درآيد، عمل به آن واجب است. امام صادق(ع) می فرمايد: «وعده ای كه مؤمن به برادر مؤمنش مى دهد، نذر است، هر چند كفاره ندارد، پس كسى كه با آن مخالفت كند موجب خشم خدا شده است». پیامبر(ص) می فرماید: «كسى كه به خدا و روز قيامت ايمان دارد بايد به وعده خودش وفا كند».

در متون دینی آثار والایی برای روزه بیان شده است. برای رعایت حرمت چنین عبادت مهمی باید از سوی خداوند به عنوان قانونگذار جریمه های سنگینی وضع شود تا کسی از آن تخطی نکند. علاوه بر آن چنین جریمه ای آثار تربیتی و روانی بسیار مثبتی برای توبه کنندگانی که می خواهند روح شان را از عصیان روزه خواری برهانند، دارد. از آن گذشته کفاره روزه منحصر در این یک مورد نیست و می توان با اطعام فقرا که خود عاملی جهت شکل گیری بیشتر عدالت اجتماعی است، این کفاره را به جا آورد.
در نهایت خداوند به تصریح آیه 286 سوره بقره «هیچ کس را، جز به اندازه توانایی اش، تکلیف نمى کند»؛ لذا فقها فرموده اند: كسى كه كفاره روزه بر او واجب شود، بايد يكى از اين دو (60 روز روزه گرفتن یا اطعام 60 فقیر) را انجام دهد و اگر هيچ يک از اينها برايش مقدور نيست، بايد يا 18 روز روزه بگيرد و يا چند مُدّ طعام به فقير بدهد و اگر نتواند هرچند روز را كه مى‏ تواند روزه بگيرد و اگر آن را هم نتواند انجام دهد، بايد استغفار كند.
این میزان از رأفت و ارفاق در حکم کفاره نشان می دهد که هدف خداوند از تشریع چنین حکمی نه آزار بندگان و نه ظلم به آنهاست بلکه او توبه و رشد معنوی بندگان و نفوذ هر چه بیشتر عدالت اجتماعی در لایه های مختلف اجتماعی شان را مد نظر قرار داده است.

مطابق آیات و روایات و بررسی های به عمل آمده، گرفتاری های مختلفی كه در دنیا به سراغ انسان‌ها می آید، حکمت های گوناگونی دارند كه برخی از آنها عبارتند از: آزمایش و امتحان الهی، کفّاره و تطهیر گناهان، و برخی از آنها نیز ثمره بی تدبیری و سهل انگاری های انسان در زندگی است.

در سریع الحساب بودن خداوند جای تردیدی نیست. آیات و روایات متعددی بر این امر اذعان دارند. آنچه درباره معطل ماندن بندگان در قیامت مطرح است، مربوط به حال گناهکاران است.

از مجموع روایات روشن می شود که معطّلی افراد و طولانی بودن روز قیامت و مواقف آن به وضعیّت عقیده و عملکرد خود انسان ها بستگی دارد و بر مؤمنان و پارسایان آسان و در عین حال زودگذر و آنی خواهد بود؛ اما مسلمانان گناهکار باید مسیر منازل قیامت را به مدت طولانی طی کنند تا بسیاری از سختی ها و عذاب هایی که در مدت حسابرسی قیامت برآنها وارد می شود کفاره گناهان آنها شده و سرانجام پاک شده و بهشتی شوند.

علاوه بر آن محاسبات افراد پرمسؤوليت و برخودار نیز در روز قیامت طولانى مى شود تا آنها در برابر سؤالاتى كه نسبت به اعمال آنها مى شود جوابگويى كنند؛ يعنى سنگينى بار مسئوليت و لزوم جواب گويى و اتمام حجت زمان دادگاه آنها را طولانى مى كند.

برای مقابله با «ناامیدی» و «یأس» از «مغفرت الهی» چندین عامل مؤثّر وجود دارند که مهمترین آنها عبارتند از: 1- توجّه به رحمت و مغفرت الهی: این گونه از تأمل و تفکر، جایگاه الطاف پنهان و پیدای ذات مقدس الهی را برای آدمی روشن می کند و شایسته نبودن یأس از درگاهش را برجسته تر می نماید و گشوده بودن در توبه و استغفار را نوید می دهد. 2- به تاخیر نیانداختن توبه و استغفار: لازم است آدمی بعد از معصیت به سرعت از آن توبه کند و با ابراز پشیمانی از آن عمل ناشایست، خواستار رحمت و مغفرت الهی باشد. این توبه باید بازگشتی حقیقی و از اعماق جان آدمی به سوی خداوند باشد نه صرفا لقلقه زبان. 3- جبران مافات بعداز توبه: آدمی باید تا آنجا كه در توان دارد، آثار سوء گناهان گذشته را از درون و برون وجود خويش برچيند و اگر حقوق از دست رفته اى در این میان قابل جبران است، جبران نمايد. 4- مداومت بر توبه و عمل صالح: استقرار در مسیر توبه ملزوماتی دارد که یکی از مهم ترین آنها «مداومت» بر اعمال صالح و خداپسندانه و پرکاری و عمل گرایی مثبت در مسیر سازندگی روح و خدمت به خلق است. 5- الگوگیری از صبر و خستگی ناپذیری انبیاء و اولیاء و مردان الهی: مطالعه و اندیشیدن در زندگی سراسر صبر و توکّل انبیاء و اولیای الهی، تحمّل مسیر بازگشت به آغوش رحمت الهی را بسیار آسان می نماید.

در کتب اهل سنت، احادیث ارزشمندى از امام صادق(ع) نقل شده است. همانند این حدیث که امام(ع) می فرماید: «اصل مرد عقل او است، و حسب او دینش، و بزرگوارى او تقواى او است. و مردم در این که از آدم زاده شده اند با یکدیگر مساوى هستند». هم چنین می فرماید «غضب کلید هر پلیدى است»، و می فرماید: «رأس خیر تواضع است. به حضرت عرض شد: تواضع چیست؟ فرمود: این که در مجلس به مکانى پایین تر از شرفت راضى شوى، و این که هر کس را مشاهده نمودى بر او سلام کنى، و جدال را ترک کنى گرچه حقّ با تو باشد».
 

بدلیل پیچیده بودن مساله، فقها نظرات مختلفى برای حیله های فرار از کفاره روزه ارائه کرده اند. به اعتقاد ما بايد در اين مسأله قائل به تفصيل شد؛ هرگاه کسی روزه اش را عمداً افطار كند، و سپس عذر غير اختيارى، مثل حيض و نفاس و مرض و مانند آن، به وجود آمد كفّاره اى بر او نيست. امّا اگر افطار كرد، سپس به اختيار خودش كارى كند كه كفّاره از بين برود، بعيد است كفّاره ساقط شود، چرا كه ادلّه افطار در ماه رمضان شامل حال او مى شود.

اسلام بر اساس اهتمام به زندگی آبرومند در این جهان، «فقرزدایی» را در ردیف یکی از مهم ترین دستورات خود قرار داده است. در واقع اسلام از یک طرف همه را به كسب و كار توصیه کرده و كار را از مهم ترين عبادات قلمداد مى كند و بر اين نكته تاکید مى كند كه خداوند بر روی زمین امكانات كافى براى حل مشكل فقر را آفريده است. از سويى به حكومت اسلامى نیز توصيه مى كند كه مسئله «فقرزدايى» را در رأس كارهاى خود قرار داده و با استفاده از زكات، خمس، انفال و مبارزه با احتكار و ... با فقر مبارزه كند.

حکم اولیّه در اسلام این است که «به بردگی گرفتن انسان آزاد حرام است». در روايتى از حضرت رسول(ص) آمده است: «شَرُّ النَّاسِ مَنْ باعَ النَّاس‏»؛ طبق اين حديث بدترين معاملات معامله انسان است. تدوین احکام برده داری فقط برای خدمت به برده های آن زمان و فراهم شدن زمینه آزادی آنها بود. لغو  پدیده گسترده ‏برده داری به یکباره مقدور و مصلحت نبود. اسلام برای لغو برده داری، «راه های برده گیری را محدود کرد»، «آزادسازی بردگان را کفاره گناهان قرار داد»، «ثواب بسیار زیادی برای آزادی برده قرار داد» و «قرادادهایی (مكاتبه) برای آزادی بردگان بین مالکان و برده ها ایجاد نمود». اسلام تنها در يك مورد و بنا به اقتضای شرایط آن روز اجازه برده گرفتن اسرای جنگی را داده است، که آن نيز جنبه الزامى نداشته است؛ در آن روز زندانى نبود كه بتوان اسيران جنگى را تا روشن شدن وضعشان در زندان نگهداشت، و مصلحت امنیتی نیز نبود همه اسیران را آزاد کنند، لذا راهى جز تقسيم كردن آنها در ميان خانواده ها و نگهدارى به صورت برده وجود نداشت.