امتحانات الهى براى كشف مجهولات نيست و اينطور نيست كه خداوند از باطن افراد آگاه نباشد و به قصد اطّلاع و آگاهى از باطن انسانها، آنها را آزمايش كند؛ بلكه خداوند، عالِم بر همه چيز است. بنابراين امتحانات پروردگار براى پرورش انسان هاست. معروف است كه فولاد را زير فشار آتش با دماى بالا قرار مى دهند تا آبديده شود و تكامل پيدا كند. انسانها نيز در كوره آزمايشات الهى آبديده مى شوند و تكامل پيدا مى كنند.

ميان «امتحانات الهی» با سایر امتحانات سه تفاوت مهم وجود دارد: 1. زمان سایر امتحانات محدود است؛ امّا «امتحانات الهى» از لحظه بلوغ انسان آغاز شده و تا پايان عمرش ادامه دارد. 2. در امتحانات ديگر موادّ امتحانى نيز محدود است؛ امّا در امتحانات الهى اين محدوديّت وجود ندارد. 3. تفاوت ديگر در امتحان شوندگان است که در امتحانات الهى هيچ استثنايى وجود ندارد و همه مردم بدون استثنا امتحان مى شوند.

به فرموده امام علي(ع) اگر خداوند پيامبرانش را با گنج هاى طلا و قدرت هاي مادي مبعوث مي كرد امتحان بندگان در چنان شرايطى عملا بى اثر مى شد، ثواب نيكوكاران از بين مى رفت، انگيزه هاى مادّى باعث حركت مردم مى شد نه وعده هاى الهى و اخبار وحى، مؤمنان راستین مستحقّ ثواب نیکوکاران نبودند؛ چون زحمتى متحمّل نمى شدند، ايمان آورندگان به انبياء، پاداش پر ارزش مجاهدان و آزمودگان واقعى را دريافت نمى داشتند و نام هاى پر ارزشى همچون مؤمنان، صالحان، مجاهدان و مخلصان، مصاديق واقعى خود را از دست مى دادند.

مطابق آیات و روایات و بررسی های به عمل آمده، گرفتاری های مختلفی كه در دنیا به سراغ انسان‌ها می آید، حکمت های گوناگونی دارند كه برخی از آنها عبارتند از: آزمایش و امتحان الهی، کفّاره و تطهیر گناهان، و برخی از آنها نیز ثمره بی تدبیری و سهل انگاری های انسان در زندگی است.

قرآن در آيه 3 سوره «عنکبوت» اعلام مى كند كه: «آزمايش الهى قطعى است و شامل همگان مى شود، تا صادقان و راستگويان در ادّعاى ايمان از دروغگويان شناخته شوند». البته توضیح می دهد که این آزمونها منحصر به شما نیست، بلکه همه پيشينيان امتحان شده اند. زیرا اساس زندگى دنيا بر پايه آزمون قرار دارد، و اين جهان ميدان آزمايش بزرگ است. و خدا مى خواهد صادقان و راستگويان، در عمل ادّعاى ايمان خود را ثابت کنند و از دروغگويان شناخته شوند.

امام علي(ع) در خصوص فتنه و آزمون بزرگی که بعد از پيامبر(ص) رخ می دهد مي فرمايد: «آن حضرت [به من] فرمود: اى علي، مردم بعد از من با ثروتشان آزمايش مى شوند. ديندار بودن را منّتى بر خدا قرار مى دهند و [با اين كه مرتكب گناهان بزرگى مى شوند] انتظار رحمت از خدا دارند و خود را از خشمش در امان مى بينند، حرام خدا را با شبهات دروغين و هوس هاى غفلت زا حلال مى شمرند، شراب را به نام «نبيذ»، و رشوه را به نام «هديه» و ربا را به اسم «تجارت»، حلال مى پندارند!».

هيچ كس نمى تواند اين حقيقت را انكار كند كه اغلب انسان ها وقتى غرق نعمت اند، ارزش آن را درک نمی کنند؛ آری این مصائب و بلایا به افراد نیکوکار و بدکار هر دو مى رسد؛ نیکوکاران آنچه به آنها مى رسد را مایه تذکر نعمت هاى پروردگارشان در ایام گذشته مى نمایند و این موضوع آنها را به شکرو صبر وا مى دارد و امّا بدکاران هنگامى که چنین آفاتى به آنها رسد، شرارتشان را درهم مى شکند و آنها را از معاصى و زشتى ها باز مى دارد.

اولا: خدا ابلیس را شیطانی سرکش نیافرید بلکه او از جنیان بود و شش هزار سال عبادت کرد؛ اما همه آنها را به سبب ساعتى تكبّر نابود ساخت و زنده بودن و امکاناتی که دارد هم به مقتضای عدل الهی می باشد.
ثانیا: وجود شيطان‏ براى‏ افراد با ايمان وسيله تكامل است، چه اينكه تكامل همواره در ميان تضادها صورت مى گيرد.
ثالثا: شيطان سرزده وارد خانه دل ما نمى ‏شود و اين ما هستيم كه در را به روى او مى‏ گشائيم؛ با اینکه خدا ما را به لطف خويش يارى داده و با ارسال رسل و انزال كتب و حكم عقل و فطرت، حجّت را بر ما تمام كرده است!

امام علی(ع) درباره فلسفه «آزمایش الهي» می فرماید: «اگر خدا مى خواست مى توانست آدم را از نورى بيافريند كه روشنايى، زيبايى و جمالش عقل ها را مبهوت كند، و اگر چنين مى كرد گردن ها در برابر آدم خاضع مى شد و آزمايش براى فرشتگان آسان می شد». در حقیقت همواره آزمایش بر خلاف ميل افراد بوده تا صفوف خداپرستان و هوی پرستان مشخص شود، به همين دليل حضرت مى فرماید: «خداوند خلق خود را با امورى مى آزمايد كه از فلسفه آن آگاهى ندارند تا مطيعان از عاصيان ممتاز گردند».

امام علی(ع) برای رفع اشتباه گروهی از مستکبران که مال و ثروت را نشانه قرب به خدا می دانستند می فرماید: «خدا انبياء و اولياى خاصّ خود را با گرسنگى آزمايش كرد، و به مشقّت مبتلا ساخت، با امور خوفناك امتحان نمود، و با حوادث ناخوشايند خالص گردانيد، بنابراين ثروت و اولاد را دليل بر خشنودى يا خشم خدا نگيريد كه اين ناشى از جهل و بى خبرى از آزمايش هاى الهى در مورد بى نيازى به قدرت است، خداوند فرموده: آيا گمان مى كنند مال و فرزندانى كه به آنها مى بخشيم [به جهت رضايتى است كه از آنها داريم] و دليل بر اين است كه نيكى ها را به سرعت براى آنان فراهم مى سازيم [چنين نيست]؛ بلكه آنها درك نمى كنند».