امام علي(ع) درباره رفتار انسان هنگام نیازمندی و بی نیازی می فرماید: «چه زشت است خضوع [در برابر ديگران] به هنگام نياز، و جفا و خشونت به هنگام بى نيازى و توانگرى». برخی انسان ها در هنگام نيازمندی، ذليلانه عرض حاجت مى كنند و به هنگام توانگرى دست نياز دیگران را با خشونت بر مى گردانند. بايد به هنگام نياز، مناعت طبع را حفظ كرد و به هنگام بى نيازى و توانگرى، لطف و محبّت و تواضع را دريغ نداشت؛ همان كه حضرت در حديثی می فرماید: «تواضع ثروتمندان در برابر فقرا براى رسيدن به پاداش هاى الهى زیباست و از آن بهتر بى اعتنايى مستمندان در برابر اغنيا به جهت توكل بر خداست».

انواعی از فقر مايه افتخار است، مانند: فقر الى الله، يا فقری که به معنای زندگى ساده و خالى از تشريفات باشد یا فقری که بر اثر انجام وظيفه دامنگير انسان مى شود، مثل وضعیت مسلمانان در شعب ابی طالب. اما آنجا که به معناى تهيدستى باشد مخصوصاً كه بر اثر تنبلى و كوتاهى حاصل شود سبب ذلّت و خوارى و آلودگى به انواع گناهان است و در متون اسلامی از آن نکوهش شده است، مانند سخن امام علی(ع): «كسى كه فقیر می شود به چهار عيب بزرگ مبتلا مى گردد: ضعف در يقين، نقصان در عقل، كمبود در دين و كمى حيا».

امام علی(ع) با اشاره به تغییر حالت انسان در هنگام «فقر» و «غنی» می فرماید: «از كسانى مباش كه به هنگام بى نيازى مغرور و به هنگام فقر مأيوس مى گردند»، در واقع اين افراد كم ظرفيت، به هنگام غنی و بى نيازى، غرور تمام وجودشان را پر کرده و ارزش هاى انسانى و بندگى خدا را فراموش می کنند و به هنگام تنگدستى، يأس و نااميدى تمام وجودشان را احاطه مى كند؛ اما مؤمنانِ پرظرفيت اگر تمام دنيا را به آنها بدهند مغرور نشده و اگر بر خاك سياه نیز بنشينند نه از رحمت خدا مأيوس مى گردند و نه سستى در وجودشان راه مى يابد.

اولا: آنچه منظور پیامبر اکرم(ص) بوده «فقر روحی» است که مصداق کاملش «حرص» می باشد؛ به خصوص اگر بدانیم در این حدیث «فقر» در کنار «حسد» قرار گرفته و این می تواند دال بر این باشد که پیامبر اکرم(ص) در صدد بیان آثار برخی رذائل اخلاقی هستند. عبارت کامل حدیث چنین است: «كَادَ الْفَقْرُ أَنْ‏ يَكُونَ‏ كُفْراً وَ كَادَ الْحَسَدُ أَنْ يَغْلِبَ الْقَدَرَ».
ثانیا: حتی اگر «فقر» در آن کلام نبوی اشاره به فقر مالی باشد، باز هم منظور این نیست که شخص فقیر وضعیتی «جبرگونه» برای کافر شدن دارد؛ بلکه منظور تنها این است که «فقر» مانند بسیاری از عوامل محیطی ای که بر رفتارهای انسان تاثیر منفی دارند، می تواند انسان را به سمت بدی بکشاند و می دانیم که اگر عوامل دیگر در تضاد با این نتیجه فقر وجود داشته باشند آن را کنترل می کنند. چنانکه همیشه اکثر ساکنان دنیا فقرا بودند؛ امّا همیشه در صف اول ایمان بوده اند. پس «فقر علت تامه کفر نیست» و نمی توان به بهانه آن از مسئولیّت اعمال و عقاید گریخت و فقر توجیه مناسبی برای کفر نیست.

امام علی(ع) درباره شیوه زندگی حاکمان می فرماید: «خداوند بر پيشوايان حق و عدالت واجب كرده است، كه بر خود سخت بگيرند و همچون افراد کم بضاعت زندگى كنند تا فقر، فقیران را به طغيان و سركشى [در برابر فرمان خدا] وادار نكند».

امام علی(ع) می فرماید: «خداوندا آبرويم را با بى نيازى [از خلق] محفوظ دار و شخصيتم را بر اثر فقر ضايع مكن، [تا اینکه مجبور نگردم] از كسانى درخواست روزى كنم كه آنها خود، از تو روزى مى طلبند و از افراد بدكردار و پست خواستار عطوفت و بخشش گردم و سرانجام به ستودن آن كس كه به من چيزى عطا كرده، مبتلا شوم [هر چند شايسته ستايش نباشد] و به نكوهش كردن آن كس كه مرا محروم داشته گرفتار گردم، هر چند در خور نكوهش نباشد».

در گفتگوي بين امام علي(ع) و حضرت خضر(ع) آمده است كه: «چقدر خوب است كه اغنيا براي رضاي خدا به فقرا تواضع كنند». حضرت امير(ع) نيز فرمود: «بالاتر از تواضع اغنيا براي فقرا، بي ‏اعتنايي فقرا نسبت به اغنياست؛ فقيري كه به اغنيا بي ‏اعتنايي مي كند بر خدا توكل كرده و اين خود كرامتي فراتر از تواضع است».

طرفدارانِ «فرضيّه استعمارى مذهب» با استدال به آیات و روایات، ثروت را نكوهش و فقر را تمجید كرده و می گویند اسلام مخالف ثروت است؛ در حاليكه با دقت در همه آیات و روایات می بینیم که مال در آيه وصیت، «خیر» معرفی شده است و وقتي در راه صحیح مصرف شود باعث تقرب و پاداش است و ثروت نيز موهبت و امداد الهى است؛ اما منظور از فقرى كه مورد ستايش است، فقر به معناى سادگى در زندگى و مبارزه با تجمّل پرستى است. ضمن اینکه از معانى فقر، نياز به خداست، نه نياز به مال و ثروت. پس اسلام با اشرافیت مخالف است نه با فقری که باعث احساس نیاز به خدا شود.

امام علی(ع) درباره آثار زیانبار «فقر» می فرماید: «فقر انسان هوشمند را از بيان دليل و حجت خود گنگ مى سازد». به اعتقاد امام(ع) فقر سبب نقصان دين، مشوش شدن عقل و جلب كينه مى گردد، و اگر اغنيا از كمك به ديگران بُخل ورزند فقرا آخرت خود را به دنيايشان مى فروشند و حتى آنها در وطن خود نيز غريب هستند. همچنين پیامبر(ص) می فرماید: «نزديك است كه فقر انسان را به مرحله كفر برساند»؛ زیرا فقر زمينه انواع انحرافات عقيدتى و اخلاقى را به ويژه در افراد كم ظرفيت فراهم مى سازد، از این رو باید برای درمان آن تلاش کرد.

اسلام بر اساس اهتمام به زندگی آبرومند در این جهان، «فقرزدایی» را در ردیف یکی از مهم ترین دستورات خود قرار داده است. در واقع اسلام از یک طرف همه را به كسب و كار توصیه کرده و كار را از مهم ترين عبادات قلمداد مى كند و بر اين نكته تاکید مى كند كه خداوند بر روی زمین امكانات كافى براى حل مشكل فقر را آفريده است. از سويى به حكومت اسلامى نیز توصيه مى كند كه مسئله «فقرزدايى» را در رأس كارهاى خود قرار داده و با استفاده از زكات، خمس، انفال و مبارزه با احتكار و ... با فقر مبارزه كند.