آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

مطابق آیات و روایات و بررسی های به عمل آمده، گرفتاری های مختلفی كه در دنیا به سراغ انسان‌ها می آید، حکمت های گوناگونی دارند كه برخی از آنها عبارتند از: آزمایش و امتحان الهی، کفّاره و تطهیر گناهان، و برخی از آنها نیز ثمره بی تدبیری و سهل انگاری های انسان در زندگی است.

مطابق آیات قرآن و روایات اسلامی، گرفتاری های مختلفی كه در دنیا به سراغ انسان‌ های مختلف می آید، دلایل متعدّدی دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1. آزمایش و امتحان الهی
یکی از حکمت های رنج و گرفتاری اینست که خداوند با سختی ها و بلایا بندگانش را آزمایش کند؛ بنابراین خداوند می فرماید: «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ»(1)؛ (قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهش در مالها و جانها و میوه ها، آزمایش می کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان).

امتحان الهی که گاهی با گرفتاری و رنج نمود پیدا می کند، آثار متعدّدی می تواند داشته باشد؛ آثاری مانند:

الف) تکامل و شکوفایی استعدادها: مصیبت ها و رنج ها می تواند استعدادهای نهفته انسان را شکوفا سازد. امام علی(علیه السلام) می فرماید: «وَ فِي تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَال»(2)؛ (در دگرگونی احوال، گوهر مردان معلوم شود). شهید مطهری در کتاب عدل الهی می فرماید: «مصیبت ها و شدائد برای تکامل بشر ضرورت دارند و اگر محنت ها و رنج ها نباشد بشر تباه می گردد».(3)

ب) اصلاح و تقویت ایمان: یکی دیگر از محاسن بلایا و مصائب، اصلاح و تقویت ایمان است؛ چنانچه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: جبرئیل گفت که خداوند متعال می فرماید: «إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ لَمَنْ لَا يَصْلُحُ إِيمَانُهُ إِلَّا بِالْفَقْرِ وَ لَوْ أَغْنَيْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِكَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ لَمَنْ لَا يَصْلُحُ إِيمَانُهُ إِلَّا بِالْغِنَى وَ لَوْ أَفْقَرْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِكَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ لَمَنْ لَا يَصْلُحُ إِيمَانُهُ إِلَّا بِالسُّقْمِ وَ لَوْ صَحَّحْتُ جِسْمَهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِكَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ لَمَنْ لَا يَصْلُحُ إِيمَانُهُ إِلَّا بِالصِّحَّةِ وَ لَوْ أَسْقَمْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِكَ إِنِّي أُدَبِّرُ عِبَادِي بِعِلْمِي بِقُلُوبِهِمْ فَإِنِّي عَلِيمٌ خَبِيرٌ»(4)؛ (در بین بندگان مؤمنم، کسی هست که به جز فقر و تهیدستی چیزی ایمانش را اصلاح نمی کند، چنانکه ثروتمندش نمایم، همین ثروت موجب فساد و تباهی ایمانش می شود. و در بین بندگان مؤمنم، کسی هست که جز با ثروت، ایمانش اصلاح نمی شود و اگر تهیدستش نمایم، فقر و تهیدستی باعث فساد و تباهی ایمانش می گردد. و در میان بندگان مؤمنم، کسی هست که جز با مریضی، ایمانش اصلاح نمی گردد و اگر جسمش را سالم کنم همین سلامتی، ایمانش را از بین می برد و در بین بندگان مؤمنم، کسی هست که جز با سلامتی و صحت، ایمانش اصلاح نمی شود چنانکه مریضش کنم، همین مریضی، ایمانش را تباه می کند. من بواسطه علمی که به درون و قلوب بندگانم دارم [امور] آنها را تدبیر می کنم. بدرستی که من دانا و آگاهم).

قرآن کریم با اشاره به این مطلب می فرماید: «وَ عَسى‏ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون»(5)؛ (چه بسا چيزى را خوش نداشته باشيد، حال آن كه خيرِ شما در آن است. و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آنكه شرِّ شما در آن است؛ و خدا مى‏ داند و شما نمى‏ دانيد).

ج) ترفیع درجه: گاهی نیز خداوند برای این که درجه کسی را بالا ببرد، او را مبتلا مي سازد. امام جعفر صادق(علیه السلام) در کلامی گهربار می فرماید: «إِنَّ الْعَبْدَ لَیَکُونُ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ الدَّرَجَةُ لَا یَبْلُغُهَا بِعَمَلِهِ فَیَبْتَلِیهِ اللَّهُ فِی جَسَدِهِ أَوْ یُصَابُ بِمَالِهِ أَوْ یُصَابُ فِی وُلْدِهِ فَإِنْ هُوَ صَبَرَ بَلَّغَهُ اللَّهُ إِیَّاهَا»(6)؛ ([ممکن است] برای بنده ای در نزد خدا درجه و رتبه ای باشد که از طریق عملش به آن درجه نمی رسد، پس خداوند او را به بلا و مصیبتی در بدن و یا مال و یا مصیبت فرزند مبتلا می سازد تا اگر صبر و تحمّل نماید خداوند او را به آن درجه برساند).

راز ابتلای انبیا و اولیای الهی نیز همین است. بلاها برای آنان که از مقام عصمت برخوردارند، پاک کننده نیست، ترفیع دهنده است. بر همین اساس در روایتی حضرت علی(علیه السّلام) می فرماید: «إِنَّ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبِيَاءِ دَرَجَةٌ وَ لِلْأَوْلِيَاءِ كَرَامَةٌ»(7)؛ (همانا بلاها و گرفتاری ها برای ظالم تأدیب است، و برای مؤمن امتحان، و برای پیامبران درجه، و برای اولیاء كرامت و مقام است).

2. کفاره و تطهیر گناهان
از دیگر حکمت های رنج و گرفتاری، جبران خطا و لغزش انسان مؤمن است. امام باقر(علیه السلام) مي فرماید: وقتی آیة «مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِه‏»(8)؛ (هرکس عمل بدی انجام دهد کیفر آن را مي بیند) نازل شد، بعضی از اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) گفتند: آیه ای از این سخت تر نیست! پیامبر(صلی الله علیه و آله) به آنان فرمود: آیا در خانواد، اموال و جانهایتان دچار مصیبت نمي شوید؟ گفتند: بله. حضرت فرمود: این از آن چیزهایی است که خداوند به وسیله آن، برای شما حسنه می نویسد و به وسیلة آن بدی ها را محو می کند.(9)

حضرت علی(علیه السلام) نیز می فرماید: «مَا مِنَ الشِّیعَةِ عَبْدٌ یُقَارِفُ أَمْراً نَهَیْنَاهُ عَنْهُ فَیَمُوتُ حَتَّی یُبْتَلَی بِبَلِیَّةٍ تُمَحَّصُ بِهَا ذُنُوبُهُ إِمَّا فِی مَالٍ أَوْ فِی وَلَدٍ وَ إِمَّا فِی نَفْسِهِ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا لَهُ ذَنْبٌ وَ إِنَّهُ لَیَبْقَی عَلَیْهِ الشَّیْ ءُ مِنْ ذُنُوبِهِ فَیُشَدَّدُ بِهِ عَلَیْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ»(10)؛ (اگر بنده ای از شیعیان، گناهی که ما او را از آن نهی کرده ایم مرتکب شود، قبل از اینکه از دنیا برود به یک گرفتاری مبتلا می شود که گناهانش بوسیله آن گرفتاری پاک گردد. [این گرفتاری] یا در مال و یا در فرزند و یا در خودش [ظاهر] می گردد. تا هنگامی که خداوند را ملاقات کند، برایش گناهی نباشد و اگر گناهی از وی باقی مانده باشد، هنگام مرگ بر وی سخت گرفته می شود [تا گناهانش آمرزیده گردد]).

3. سهل انگاری های انسان
برخی از رنج ها و گرفتاری های انسان نیز در اثر بی تدبیری، عدم مشورت و سهل‏ انگارى در امور حاصل مى‏ شود كه ارمغان تكوينى و طبیعی اعمال خود انسان است. خداوند در قرآن می فرماید: «وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْديكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثيرٍ»(11)؛ (هر مصيبتى به شما رسد، بخاطر اعمالى است كه انجام داده ‏ايد، و بسيارى را نيز عفو مى‏ كند).

بنابراین گرفتاري هاي ما در طول زندگی، حکمت هاي مختلفی مي تواند داشته باشد؛ هم مي تواند امتحان و آزمايش الهي باشد؛ و هم مي تواند به خاطر گناهان يا ديگر اعمال انسان باشد؛ و هم می تواند ثمره سهل انگاری های انسان در زندگی باشد.(12)