دین و مذهب هرگز دعا را جانشين اسباب و علل قرار نداده، بلكه آن را چيزى مافوق آنها قرار داده؛ یعنی همان جا كه هيچ راه و وسيله ديگرى جز دعا برای شخص وجود ندارد و تنها روزنه اميد استمداد از نيرويى مافوق، نيروى لايزال مبدأ جهان هستى است. در این صورت مفهوم دعا درخواست فراهم شدن اسباب و عواملى است كه از دايره قدرت انسان بيرون باشد از كسى كه قدرتش بى پايان و هر امر ممكنى براى او آسان است.
ضمن اینکه دعا تنها الفاظ و به اصطلاح لقلقه لسان نيست؛ بلكه يك نوع آمادگى روحى و شايستگى معنوى و خودسازى است كه مى تواند در سلسله علل قرار گيرد و علّت ناقصه اى را كامل كند؛ زيرا فضل بى پايان خدا به اندازه شايستگيها و لياقتها به افراد مى رسد و بنابراين كسب شايستگى و لياقت مى تواند منشأ فضل و فيض تازه اى گردد.

عوامل متعددی در اعتلای تمدن های بشری نقش دارند. مانند: 1- امنیت و آرامش. 2- غرور و همبستگی ملّی، و به تعبیر ابن خلدون «عصبیت». 3- همکاری و تعاون. 4- اخلاق. 5- بردباری و صبوری. 6- وحدت و یکپارچگی. 7- دین. 8- رفاه نسبی. 9- احساس نیاز.

«توسعه» در نگاه اسلام دارای سه ویژگی است؛ اول اینکه «توسعه» باید فراهم کننده زمینه شکوفایی استعدادهای همه افراد جامعه باشد. از این رو «توسعه» بدون برقراری «عدالت اجتماعی» محقق نمی شود. از سویی «توسعه» در اسلام زمانی ارزشمند خواهد بود که زمینه تأمین خواسته های مادی و معنوی انسان و رشد و تعالی «فرد» و «جامعه» در کنار یکدیگر را فراهم نماید. در واقع «توسعه» در جهان بینی اسلامی، فرایندی است که هدف نهایی آن، «تقرب الی اللَّه» است، که کمال نهایی انسان و شایسته مقام او است.

با مطالعه موضوعاتی مانند «هدف از آفرینش انسان»، و «جایگاه آدمی در نظام خلقت»، و... درمی یابیم که «توسعه اقتصادی» هدف نهایی و اصیل انسان در این جهان نمی باشد، بلکه به عنوان هدفی متوسط، یعنی وسیله و ابزاری در راه رسیدن انسان به فضایل و مکارم اخلاقی و پیمودن مسیر «قرب الی اللَّه» می باشد. قرآن در این باره می فرماید: «و از روزیهاى پاکیزه بهره مندتان ساخت؛ تا شکر(نعمت هایش را) به جا آورید». همچنین می فرماید: «با آنچه خداوند به تو عنایت کرده است، خانه آخرت را طلب نما و نصیب خود را از دنیا فراموش نکن».

«توسعه» در نگاه غرب، به معنی جهت گیری کلّ نظام های اقتصادی و اجتماعی، اعمّ از قانون گذاری، اجرایی و غیره در جهت رشد اقتصادی است. از این رو اقتصاد مبنای همه تحولات و برنامه ریزی های فرهنگی و اجتماعی شده، و مناسبات و روابط بر اساس تولید و مصرف همراه با زندگی ماشینی شکل می گیرد، که این امر پیامدهای منفی مانند: لذّت طلبی، اسراف و تبذیر در مصرف، آلودگی محیط زیست، توزیع نابرابر درآمدها، و... را به دنبال خواهد داشت.

اسلام دنیاگرایی را نفی و آخرت طلبی را ترویج می کند و این با «توسعه» سازگاری ندارد. از این رو بخشی از روایات دنیا را پست می دانند. امام علی(ع) در حدیثی می فرماید: «دنیا سرایی است که آغشته به بلاها و معروف به حیله ها و فریب ها است». همچنین روایاتی نیز دنیا را ستوده اند؛ امام باقر(ع) می فرماید: «دنیا کمک خوبی برای آخرت است». همچنین خداوند می فرماید: «با آنچه خدا به تو عنایت کرده خانه آخرتت را طلب نما و نصیب خود را از دنیا فراموش نکن». در واقع استفاده از نعمت های الهی باید در مسیر سعادت اخروی باشد.

بسیاری از مردم مشرق در برابر غرب احساس حقارت دارند و لذا چشم امید به غرب دوخته و دروازه کشورهای خود را به روی محصولات غربی باز کرده اند. این احساس حقارت در تمام شئون اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و دینی و ... زندگی آنها دیده می شود و تا زمانی که این بیماری در بین آنها باشد هرگز به جایی نخواهند رسید.

افرادی با استناد به آیات قرآن قصد دارند مطلوبیت «توسعه غربی» را از منظر اسلام نتیجه گیری کنند. به عنوان مثال از قرآن نقل می کنند: «بهره ات را از دنیا فراموش مکن». همچنین می فرماید: «از آنچه خدا بر تو بخشیده، سرای آخرت را بجوی و بهره ات را از دنیا هم فراموش مکن». در واقع دنیا و نعمت های دنیوی به مثابه بستری برای حیات اخروی است. از سویی قرآن می فرماید: «این زندگانی دنیا جز سرگرمی و بازیچه نیست و بی گمان سرای آخرت، سرای زندگانی است». در واقع اسلام توسعه ای را می پذیرد که در مسیر آخرت باشد.

«توسعه» از منظر نظام سرمایه داری، چیزی جز تحوّلات سازنده در شیوه های تولید نیست؛ بر این اساس، برای اندازه گیری توسعه جوامع، باید به دنبال اندازه گیری میزان تولید جامعه بود. لذا برای شکوفایی اقتصادی، رشد مصرف همگام با افزایش تولید توصیه می گردد. اما از منظر اسلام، رشد اقتصادی ابزاری برای تعالی اخلاقی و آزادی از تعلّقات نفسانی است. در واقع انگیزه سودطلبی نمی تواند هدف نهایی انسان باشد، بلکه اسلام با پذیرش کسب سود از راه های مشروع، رشد مادی و معنوی انسان را هدف «توسعه» قرار داده است.

«توسعه» از نگاه اسلام گرچه وجوه مشترکی با معنای غربی آن دارد، ولی از جهت انگیزه و هدف نهایی بر یکدیگر منطبق نیستند؛ زیرا اسلام «توسعه» را به مفهوم به کارگیری امکانات جامعه در جهت تأمین نیازهای مادی و معنوی انسان، و تعالی فرد و جامعه می داند. در حالی که غالب اقتصاددانان غربی «توسعه» را بر پایه تأمین نیازهای مادی بشر تعریف کرده اند. «چارلز کیندل برگر» می گوید: «توسعه اقتصادی بر مبنای تولید بیشتر و تحوّل در چگونگی تولید و تجدید نظر در تخصیص منابع و نیروی کار به شعبه های مختلف تولید استوار است».