آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«توسعه» از نگاه اسلام گرچه وجوه مشترکی با معنای غربی آن دارد، ولی از جهت انگیزه و هدف نهایی بر یکدیگر منطبق نیستند؛ زیرا اسلام «توسعه» را به مفهوم به کارگیری امکانات جامعه در جهت تأمین نیازهای مادی و معنوی انسان، و تعالی فرد و جامعه می داند. در حالی که غالب اقتصاددانان غربی «توسعه» را بر پایه تأمین نیازهای مادی بشر تعریف کرده اند. «چارلز کیندل برگر» می گوید: «توسعه اقتصادی بر مبنای تولید بیشتر و تحوّل در چگونگی تولید و تجدید نظر در تخصیص منابع و نیروی کار به شعبه های مختلف تولید استوار است».

«توسعه» مورد نظر و تأیید اسلام، گرچه وجوه مشترکی با فرایند توسعه در جهان غرب دارد، ولی از جهت انگیزه و هدف نهایی بر یکدیگر منطبق نیستند؛ زیرا از نظر اسلام توسعه ای ارزشمند است که در آن همه امکانات جامعه در جهت احیای ارزش های پذیرفته شده به کار گرفته شود، به طوری که افراد جامعه بتوانند با اراده و اختیار خود و بهره گیری از نیروهای درونی و امکانات موجود، در جهت تکامل و اعتلای مادی و معنوی جامعه حرکت کنند.

در حال حاضر، پدیده توسعه یافتگی در کشورهای پیشرفته، گرچه پیامدهای مثبت و آثار ارزنده ای در جهت رفاه و آسایش انسان به ارمغان آورده است، ولی ملاحظه می گردد که در کشورهای مذکور، نرخ فساد و فحشا و جرایم، روز به روز در حال افزایش است. بیمارستان های زیادی از بیماران روانی پر شده اند به طوری که اکنون در آمریکا، پر درآمد ترین پزشکان، متخصّصین اعصاب و روانند و داروهای مربوطه از پر مصرف ترین داروهاست. در چنین وضعیتی هر چند شاخصه های تولید بالا و ایده آل باشد، ولی نمی توان ادعا کرد که توسعه به معنای جامع و واقعی در این جوامع تحقق یافته و آن ها در زندگی مادی خود صد در صد موفق و خوشبخت هستند.

بنابر این، «توسعه» با مدل غربی را نمی توان بدون تأمّل در نقاط ضعف و قوّت، به تقلید کورکورانه از آن پرداخت. با عنایت به جنبه های انسانی توسعه باید پیشرفت در زمینه های اخلاقی و معنوی جامعه که مؤثّرترین عامل ایجاد آرامش روح و روان بشر است، مدّ نظر قرار گیرد. این مهم تنها در سایه پایبندی به دین و شناخت صحیح آن امکان پذیر است.

غالب اقتصاددانان غربی «توسعه» را براساس تأمین نیازهای مادی بشر تعریف کرده اند؛ «فریدمن» می گوید: «توسعه، یک روند خلاّق و نوآور در جهت ایجاد تغییرات زیربنایی در سیستم اجتماعی است».(1)

«چارلز کیندل برگر» می گوید: «توسعه اقتصادی بر مبنای تولید بیشتر و پدید آمدن تحوّل در چگونگی تولید و تجدید نظر در تخصیص منابع و نیروی کار به شعبه های مختلف تولید استوار است».(2) این گونه تعریفات، همان گونه که اشاره شد یکسونگری به انسان است.

«توسعه» از منظر اسلام دارای سه ویژگی است:

1- «توسعه»، فراهم کننده زمینه شکوفایی استعدادهای همه افراد جامعه می باشد و بدیهی است که چنین زمینه ای بدون برقراری «عدالت اجتماعی» و ایجاد فرصت های برابر به وجود نمی آید.

2- «توسعه» در فرایند تأمین خواسته های مادی و معنوی انسان و رشد و تعالی «فرد» و «جامعه» در کنار یکدیگر مطرح است.

3- «توسعه»، فرایندی جهت دار است و هدف نهایی از آن رسیدن انسان به کمال نهایی شایسته مقام او است؛ و در جهان بینی و فرهنگ اسلامی، کمال نهایی انسان، «قرب الی اللَّه» به عنوان هستی بخش همه موجودات و سرچشمه تمام کمالات می باشد و با شکوفا شدن و به فعلیت رسیدن کلیه استعدادهای درونی انسان تحقق می یابد.(3)