آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اسلام دنیاگرایی را نفی و آخرت طلبی را ترویج می کند و این با «توسعه» سازگاری ندارد. از این رو بخشی از روایات دنیا را پست می دانند. امام علی(ع) در حدیثی می فرماید: «دنیا سرایی است که آغشته به بلاها و معروف به حیله ها و فریب ها است». همچنین روایاتی نیز دنیا را ستوده اند؛ امام باقر(ع) می فرماید: «دنیا کمک خوبی برای آخرت است». همچنین خداوند می فرماید: «با آنچه خدا به تو عنایت کرده خانه آخرتت را طلب نما و نصیب خود را از دنیا فراموش نکن». در واقع استفاده از نعمت های الهی باید در مسیر سعادت اخروی باشد.

بر اساس آیات و روایات گفته شده که اسلام، دنیاگرایی را نفی و آخرت طلبی را ترویج می کند و این با «توسعه» سازگاری ندارد. روایات مربوط به دنیا را می توان به چند دسته تقسیم کرد:

الف) روایاتی که دنیا را بی ارزش و پست دانسته اند.

از امیرمؤمنان(علیه السلام) نقل شده که درباره دنیا فرمود: «دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ وَ بِالْغَدْرِ مَعْرُوفَة»(1)؛ (دنیا سرایی است که آغشته به بلاها و معروف به حیله ها و فریب ها است).

ب) روایاتی که دنیا و امکانات موجود در آن را ستوده است.

امیرمؤمنان(علیه السلام) می فرماید: «إِنَّ الدُّنْیَا دَارُ صِدْقٍ لِمَنْ صَدَقَهَا وَ دَارُ عَافِیَةٍ لِمَنْ فَهِمَ عَنْهَا وَ دَارُ غِنًى لِمَنْ تَزَوَّدَ مِنْهَا وَ دَارُ مَوْعِظَةٍ لِمَنِ اتَّعَظَ بِهَا مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّهِ وَ مُصَلَّى مَلَائِکَةِ اللَّهِ وَ مَهْبِطُ وَحْیِ اللَّهِ وَ مَتْجَرُ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ اکْتَسَبُوا فِیهَا الرَّحْمَةَ وَ رَبِحُوا فِیهَا الْجَنَّةَ فَمَنْ ذَا یَذُمُّهَا»(2)؛ (دنیا سرای راستی و درستی است برای کسی که آن را باور دارد و با صدق و صفا با آن برخورد نماید و خانه ایمنی و سلامتی است برای کسی که نسبت به آن اهل معرفت باشد و سرای بی نیازی و توانگری است برای کسی که از آن توشه برگیرد و محل پند گرفتن است برای کسی که از آن پند بگیرد. دنیا سجده گاه و محل عبادت دوستان خدا و محل نماز فرشتگان الهی و جای نزول وحی خدا و تجارت خانه اولیای خداست که در آن رحمت خدا را به دست آورده، بهشت را نصیب خود ساختند. پس چه کسی است که دنیا را مذمت می کند؟). از امام باقر(علیه السلام) نقل است که فرمود: «نِعْمَ الْعَوْنُ الدُّنْیَا عَلَى الْآخِرَة»(3)؛ (خوب کمکی است دنیا برای به دست آوردن آخرت). و در جای دیگر می فرماید: «مَنْ طَلَبَ الدُّنْیَا اسْتِعْفَافاً عَنِ النَّاسِ وَ تَوْسِیعاً عَلَى أَهْلِهِ وَ تَعَطُّفاً عَلَى جَارِهِ لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ وَجْهُهُ مِثْلُ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْر»(4)؛ (کسی که برای حفظ آبروی خود و بی نیازی از مردم و ایجاد گشایش بر خانواده و لطف به همسایه اش دنیا را طلب نماید، در روز قیامت خداوند متعال را ملاقات می کند در حالی که صورت او چون ماه شب چهاردهم است).

ج) روایاتی که دنیا را به دنیای مذموم و ممدوح تقسیم نموده اند:

از امام سجاد(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «الدُّنْیَا دُنْیَاءَانِ دُنْیَا بَلَاغٌ وَ دُنْیَا مَلْعُونَةٌ»(5)؛ (دنیا برای اشخاص دو گونه است: دنیایی که افراد را به مقصد می رساند و دنیایی که نفرین شده و از رحمت الهی به دور است).

د) آیات و روایاتی که وظیفه انسان را در برخورد با دنیا مشخص کرده است.

خداوند متعال می فرماید: «وَابْتَغِ فِیما آتاکَ اللَّهُ الدّارَ الْآخِرَهَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَأَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیکَ وَلا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ الْمُفْسِدِینَ»(6)؛ (با آنچه خدا به تو عنایت کرده خانه آخرتت را طلب نما و نصیب خود را از دنیا فراموش نکن و همان گونه که خدا به تو نیکی کرده نیکی کن و هرگز در زمین در جست و جوی فساد مباش؛ زیرا خداوند مفسدان را دوست ندارد). با توجه به مفاد این آیه پی می بریم که استفاده از نعمت های الهی و امکانات مادی باید در راستای رسیدن به رحمت الهی در آخرت باشد و همواره باید از آن ها در راه انجام وظیفه، ادای تکلیف و احسان و نیکی به بندگان خدا استفاده نمود و از ظلم و ستم پرهیز کرد. از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که عرض می کند: «أَسْأَلُک‌ اللَّهُمَّ الرَّفَاهِیَةَ فِی مَعِیشَتِی مَا أَبْقَیْتَنِی مَعِیشَةً أَقْوَى بِهَا عَلَى طَاعَتِکَ وَ أَبْلُغُ بِهَا رِضْوَانَک‌... وَ لَا تَجْعَلِ الدُّنْیَا عَلَیَّ سِجْناً وَ لَا تَجْعَلْ فِرَاقَهَا عَلَیَّ حُزْنا»(7)؛ (پروردگارا! در زندگی ام آن چنان رفاهی را قرار ده که با آن بر اطاعت و بندگی تو توانا باشم و خشنودی و رضایت تو را به دست آورم... و دنیا را چون زندانی برایم قرار مده و جدایی از آن را مایه اندوه و ناراحتی ام مکن). همچنین پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) خطاب به ابوذر غفاری می فرماید: «یَا أَبَا ذَرٍّ الدُّنْیَا مَلْعُونَةٌ مَلْعُونٌ مَا فِیهَا إِلَّا مَنِ ابْتَغَى بِهِ وَجْهَ اللَّه‌»(8)؛ (ای ابوذر! دنیا و آنچه در آن است بی ارزش و از رحمت الهی به دور است، مگر مقداری که موجب رضایت خداوند متعال گردد).

حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «الدُّنْیَا دَارُ مَمَرٍّ لَا دَارُ مَقَرٍّ وَ النَّاسُ فِیهَا رَجُلَانِ رَجُلٌ بَاعَ فِیهَا نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا وَ رَجُلٌ ابْتَاعَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا»(9)؛ (دنیا خانه ای است که انسان از آن عبور می کند، نه محلّ ممرّ دائم و همیشگی. مردم در دنیا دو گروه هستند: گروهی خودشان را به دنیا فروخته و به عذاب الهی گرفتار می نمایند، و گروهی دیگر خود را خریده و از قید دنیا آزاد می سازند). بنابر این، با نگاهی جامع به آیات و روایات به این نتیجه می رسیم که آنچه در دین بی ارزش معرفی شده آن دنیایی نیست که مزرعه برای آخرت شمرده شده است، بلکه دنیای مذموم، همان تعلّقات نفسانی و متأثّر شدن از صفات رذیله حرص، کبر، غرور، حسد و جاه طلبی است.

شهید مطهری درباره بی ارزش بودن دنیا می نویسد: «بی ارزش بودن دنیا از نظر دین به معنای بی ارزشی مقایسه ای است؛ یعنی دنیا ارزش ندارد که شما به خاطر آن، اصول اخلاقی و اجتماعی، انسانیت و بزرگواری را از دست بدهید و به دروغ، ظلم، خیانت، پیمان شکنی و تضییع حقوق دیگران مبتلا گردید. بنابراین، تفسیر صحیح این است که دین چنان به اصول، حقوق، عقیده، ایمان و اخلاق اهمیت می دهد که می گوید برای این ها از دنیا و آنچه در آن است باید گذشت. دین با منطق عالی خود، ارزش دنیا را از آنچه هست و همه می فهمند پایین نیاورده، بلکه ارزش معنویت، تقوی، فضیلت و حقوق اجتماعی را که مردم کمتر به آن پی می برند، معرفی نموده و بالا برده است. پس بی ارزشی دنیا بی ارزشی مقایسه ای است که منافاتی با محترم بودن حقوق دنیایی ندارد، بلکه عین احترام به حقوق است و مقرّرات حقوقی محکم اسلام شاهدی بر این مطلب است».(10)

بنابراین، هر تلاش و کوششی که از نظر مادی و معنوی به مصلحت فرد باشد و او را از بندگی خدای متعال به متابعت از هوای نفسانی و شهوات حیوانی نکشاند و با انگیزه الهی و به قصد انجام وظایف فردی و اجتماعی انجام گیرد، دوستی دنیا که سرچشمه تمام خطاهاست محسوب نمی گردد. شخصی به امام صادق(علیه السلام) عرض کرد: به خدا سوگند! ما برای دنیا تلاش می کنیم و دوست داریم به آن برسیم. حضرت از او سؤال کرد: «دوست داری آنچه را که به دست می آوری در چه راهی استفاده کنی؟» آن مرد پاسخ داد: جهت اداره خود و خانواده ام و صله رحم و انفاق در راه خدا و سفر حج و عمره استفاده کنم. حضرت(علیه السلام) فرمود: «چنین روشی طلب دنیا نیست، بلکه طلب آخرت است».(11)و نیز پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: «لَیسَ مِن حُبِّ الدنیا طَلَبُ ما یُصلِحُکَ»(12)؛ (طلب آنچه در راه اصلاح[دین و دنیای] تو باشد دوستی دنیا محسوب نمی گردد).(13)