«توکل» آثار فراوانی در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد، از جمله: موجب اعتماد به نفس و ايستادگى در برابر مشكلات مي شود و بسيارى از صفات زشت و رذيله مانند حرص، حسد، دنياپرستى، بُخل و تنگ ‏نظرى را از انسان دور مى ‏سازد، نور اميد بر دل مى‏ پاشد و به خاطر آن توان و استعداد انسان شكوفا مى‏ گردد و هوش و قدرت تفكّر را مى‏ افزايد و روشن‏ بينى خاصّى به انسان مى‏ دهد.

بر طبق حديث نبوي بهترین اشخاص از نظر انجام اعمال كسي است كه از حيث عقل بهتر باشد و عقل خود را بهتر به كار بياندازد و تفكر كند. مراد از این عبارت پيامبر(ص) يا اين است كه دقت و فكر كند تا از فلسفه احكام مطلع شود و كوركورانه عبادت نكند و يا اين كه دقت كند تا اوامر و نواهى خداوند را به نحو احسن جامه عمل بپوشاند و در جايگاهى باشد كه مرضىّ رضاى خداوند باشد گرچه از حيث عمل، عمل كمترى داشته باشد.

اسلام بيش از همه اديان براى «عقل» اهميت قائل است و آن را اساس دين معرفى می کند و نبودش را موجب محرومیت از تكليف می داند. تمام فقها و كارشناسان اسلامى در اين اصل اتفاق نظر دارند كه كليات اصول عقايد بايستى به استدلال عقلى مستند باشد. آيات قرآن نیز در موارد متعدد دستور به تفكر و تدبر مى دهند و حتی از زبان جهنمیان می فرماید: «اگر حقيقت را شنیده و تعقل مى كرديم از معذبين نبوديم».

عوامل بیداری انسان از غفلت عبارت است از: 1- حوادث دردناك زندگى مانند زلزله، سيل، طوفان و ... . 2- مطالعه تاريخ گذشتگان؛ پیامبر(ص) می فرماید: «غافل ترين مردم كسى است كه از دگرگونى و تحول دنيا از حالى به حالى پند نگيرد». 3- تفكر درباره مرگ و دیدن قبرستانها.

یکی از داروهائی که برای گناهان زبان تجویز شده آن است كه قبل از سخن گفتن ابتدا «فكر» كند؛ زیرا طبق روایات زبان مومن و عاقل پشت قلبش است بر خلاف احمق و منافق که قلبش پشت زبان اوست؛ بنابراین مومن از سخن گفتن خود پشیمان نمی شود

از اين كه آيات قرآن ما را به تدبر در آن دعوت مي كند معلوم مي شود كه قرآن براي هر كسي قابل فهم است. اگر اين طور نبود امر به تدبر در آن لغو و بيهوده بود و خداوند هم سخن لغو و بيهوده نمي گويد. با اين وجود برخي خيال مي كنند كه قرآن براي ما قابل فهم نيست. با اين حرف، قرآن محدود به خواندن مي شود و درك معاني براي ما امكان ندارد. تاكيد قرآن به تدبر آن هم در چهار بار، نشان از باطل بودن اين نظريه دارد.

برای تبیین محدودیت علم بشر باید چند نکته را در نظر گرفت. 1- قدرت حواس انسان محدود است. 2- ادراك و تفكر ما نيز قدرت محدودى دارد و ماوراى آن نه تنها از نظر ما که از نظر ژرف اندیش ترین دانشمندان نیز پوشیده است. 3- عالم هستى به قدرى پهناور است كه هر قدر دامنه علم و دانش بشرى وسيع تر مى شود عظمت اين جهان در نظر او بيشتر و غیرقابل شناخت تر مى گردد. 4- عالمى كه ما در آن زندگى مى كنيم گذشته و آينده اى دارد و تمام آگاهى ما فقط مربوط به زمان حال است.

«رؤيت» در لغت به دو معنا آمده است: ۱- مشاهده با چشم. ۲- علم و آگاهى و مشاهده باطنى. در قرآن مجيد در بسيارى از موارد، «رؤیت» به معناى دوّم به كار رفته است.