آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اسلام بيش از همه اديان براى «عقل» اهميت قائل است و آن را اساس دين معرفى می کند و نبودش را موجب محرومیت از تكليف می داند. تمام فقها و كارشناسان اسلامى در اين اصل اتفاق نظر دارند كه كليات اصول عقايد بايستى به استدلال عقلى مستند باشد. آيات قرآن نیز در موارد متعدد دستور به تفكر و تدبر مى دهند و حتی از زبان جهنمیان می فرماید: «اگر حقيقت را شنیده و تعقل مى كرديم از معذبين نبوديم».

اسلام بيش از همه اديان و نظامات اجتماعى براى «عقل» اهميت قائل است به طورى كه «عقل» اساس دين اسلام معرفى شده است؛ به طوری که «الْعَقْلُ أَسَاسُ دینى» حديث نبوى است.
از نظر اسلام كسانى كه از نعمت عقل محرومند. تكليف ندارند، در احكام و حقوق اسلام علاوه بر اينكه «عقل» يكى از مدارك چهارگانه (كتاب، سنت، اجماع و عقل) ذكر شده، مدرك منحصر به فرد اصول اعتقادى نيز عقل مى باشد و تمام فقها و كارشناسان اسلامى در اين اصل اتفاق نظر دارند كه كليات اصول عقايد بايستى به استدلال عقلى مستند بوده باشد.
آيات شريفه كه در بزرگداشت «عقل» و الزام انسانها به روش هاى عقلى وارد شده و همچنین آیاتی که عقل را به عنوان پديده مميز انسانى معرفى نموده است، فراوان است. اين آيات به چند قسم تقسيم مى گردد.
1. آیاتی که تعقل در جهان هستى و هماهنگى و نظام قوانين آن را دليل اثبات خداوند محسوب مى نمايد از قبيل: «وَ سَخَّرَ لَكُمْ اللَّيْلَ وَ النَّهَارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لاَيَات لِقَوْم يَعْقِلُونَ»(1)؛ (خداوند شب و روز و خورشيد و ماه را براى شما مسخر نمود و كرات فضايى تحت فرمان او است اين نظم و ترتيب براى انسانهايى كه تعقل مى كنند، دلايلى در بر دارد). قرآن مجيد به مردم استقلال عقل و فكر مى دهد و آنها را وادار مى كند كه با عقل خودشان در همه امور نظر كنند و خوب و بد را بفهمند لذا به هر مناسبتى آدمى را به انديشيدن و بهره جستن از عقل خويش براى پى بردن به اسرار جهان دعوت كرده است. آن همه «افلا تعقلون»، «لعلكم تتفكرون»، «افلا يتذكّرون»، «افلا يتدبرون»، «فانظروا» و نظاير اينها كه در قرآن كريم آمده، همه دستوراتى است كه افراد مسلمان را به تفكر و تدبر در هر چه آفريده شده است فرا مى خواند.
گذشته از اين آيات، آيات بسيارى كه فوائد خوبيها از قبيل: نماز، زكوة، عدل و احسان و جهاد و علم را بيان مى كنند و ضررهاى بدى ها را از قبيل آدمكشى، شراب، زنا، دروغ و خيانت شرح مى دهد در همه اينها مى خواهد عقل و فكر مردم را باز كند و خوبى و بدى را به آنها بفهماند.
2. بعضى از آيات، ندامت انسان را منعكس مى نمايد كه در اثر عدم تعقل، به عذاب اخروى گرفتار مى شود؛ «وَ قَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ»(2)؛ (تبهكاران در عذاب جهنم مى گويند اگر حقيقت را مى شنيديم و تعقل مى كرديم از معذبين در آتش نبوديم).
3. قرآن گروهى را كه تعقل نموده اند ولى باز حقيقت را پوشانيده و آن را از راه خود منحرف ساخته اند توبيخ مى نمايد: «يَسْمَعُونَ كَلاَمَ اللهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ»(3)؛ (كلام خدا را مى شنوند، سپس آن را با آنكه تعقل كرده اند، منحرف مى سازند).
4. قرآن مجيد مقام «انسان» بودن را از افرادى كه از فكر و انديشه خود بهره گيرى نمى كنند، سلب نموده و به عنوان پست ترين حيوانات از آنان ياد مى كند مانند: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لاَيَعْقِلُونَ»(4)،(5).