آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«توکل» آثار فراوانی در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد، از جمله: موجب اعتماد به نفس و ايستادگى در برابر مشكلات مي شود و بسيارى از صفات زشت و رذيله مانند حرص، حسد، دنياپرستى، بُخل و تنگ ‏نظرى را از انسان دور مى ‏سازد، نور اميد بر دل مى‏ پاشد و به خاطر آن توان و استعداد انسان شكوفا مى‏ گردد و هوش و قدرت تفكّر را مى‏ افزايد و روشن‏ بينى خاصّى به انسان مى‏ دهد.

از آنجا كه متوكّلان كار خود را به خدا واگذار مى‏ كنند، همان خداوندى كه قادر بر همه چيز و آگاه از همه چيز است، خداوندى كه همه مشكلات براى او سهل و آسان است، نخستين اثر مثبتى كه در آنها به وجود مى ‏آيد مسئله اعتماد به نفس و ايستادگى و مقاومت در برابر مشكلات است. اگر كسى خود را در ميدانى در برابر دشمن تنها ببيند هر قدر نيرومند و قوى هم كه باشد به زودى روحيّه خود و اعتماد به نفس را از دست مى ‏دهد؛ ولى اگر احساس كند لشكر نيرومندى پشت سر اوست احساس توانايى و قدرت مى ‏كند، هر چند خودش ضعيف باشد. در احاديث اسلامى نيز به اين معنى اشاره شده است، در حديث حرز مانندى از اميرمؤمنان علي(عليه السلام) مى ‏خوانيم: «كَيْفَ اَخَافُ وَ اَنْتَ اَمَلِى وَ كَيْفَ اَضَامُ وَ اَنْتَ مُتَّكَلِى»(1)؛ (چگونه بترسم؛ در حالى كه تو اميد منى و چگونه مقهور شوم؛ در حالى كه تو تكيه‏ گاه من مى ‏باشى!). در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) آمده است: «مَنْ تَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ لَا يُغْلَبُ، وَ مَنْ اِعْتَصَمَ بِاللَّهِ لَا يُهْزَمُ»(2)؛ (كسى كه بر خدا توكّل كند مغلوب نمى‏ شود و كسى كه به دامن لطفش چنگ زند شكست نمى‏ خورد!). آرى كسى كه بر خدا توكّل نمايد احساس غنا و بى نيازى و عزّت مى ‏كند همان گونه كه امام صادق(عليه السلام) فرمود: «اِنَّ الْغِنَى وَ الْعِزَّ يَجُولَانِ فَاِذَا ظَفَرَا بِمَوْضِعِ التَّوَكُّلِ اَوْطَنَا»(3)؛(غنا و عزّت پيوسته در حركتند، هنگامى كه به محلّ توكّل برسند آنجا را وطن خويش قرار مى ‏دهند!). افزون بر اينها توكّل، بسيارى از صفات زشت و رذيله مانند: حرص، حسد، دنياپرستى، بُخل و تنگ ‏نظرى را از انسان دور مى‏ سازد؛ چرا كه وقتى تكيه‏ گاه انسان‏ خداوند قادر على الاطلاق باشد جايى براى اين اوصاف رذيله وجود ندارد. هنگامى كه انسان آيه شريفه «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»(4) را زمزمه مى‏ كند، خود را سرشار از موفّقيّت و بى نيازى و امكانات مى‏ بيند و همان گونه كه در بعضى از ادعيه آمده است ندا سر می دهد که: «اَللَّهُمَّ اَغْنِنِى بِالْيَقِينِ وَ اَكْفِنِى بِالتَّوَكُّلِ عَلَيْكَ»(5)؛ (خداوندا! مرا با يقين [به ذات پاكت] بى نياز كن و با توكّل بر خودت همه چيز مرا كفايت فرما!). از سوى چهارم «توكّل» بر خداوند، نور اميد بر دل مى ‏پاشد و به خاطر آن توان و استعداد انسان شكوفا مى‏ گردد، خستگى راه بر او چيره نمى‏ شود و در همه حال احساس آرامش مى‏ كند، لذا اميرمؤمنان على(عليه السلام) در سخن كوتاه و پرمعنايى مى‏ فرمايد: «لَيْسَ لِمُتَوَكِّلٍ عَنَاءُ»(6)؛ (كسى كه توكّل بر خدا دارد رنج و خستگى ندارد!). از سوى پنجم «توكّل» بر خدا، هوش و قدرت تفكّر را مى ‏افزايد و روشن‏ بينى خاصّى به انسان مى ‏دهد؛ زيرا قطع نظر از بركات معنوى اين فضيلت اخلاقى، توكّل سبب مى‏ شود كه انسان در برابر مشكلات دستپاچه و وحشت‏ زده نشود و قدرت بر تصميم‏ گيرى را حفظ كند و نزديك ‏ترين راه درمان و حلّ مشكل را بيابد. از اين رو در حديثى از اميرمؤمنان علي(عليه السلام) مى‏ خوانيم: «مَنْ تَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ اَضَائَتْ لَهُ الشُّبَهَاتِ وَ كَفَى الْمَؤُونَاتِ وَ اَمِنَ التَّبِعَاتِ»(7)؛ (كسى كه بر خدا توكّل كند تاريكى شبهات براى او روشن مى‏ شود و اسباب پيروزى او فراهم مى‏ گردد و از مشكلات رهايى مى‏ يابد!).(8)