آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«عُجب» و «خودپسندى» در قرآن و روايات مورد مذمّت شديد قرار گرفته است؛ امام علي(ع) مي فرمايد: «خودپسندى و غرور، ضد راستى، درست انديشى و آفت عقل است». هم چنين آفت شرف انسان، آفت عقل او و موجب دشمن شدن مردم و سرآغاز حماقت انسان مي شود. قرآن نیز در مذمت آن می گوید: «آيا كسى كه زشتى عملش [بر اثر عُجب و خودپسندى و هواى نفس] براى او آراسته شده و آن را زيبا مى بيند [همانند كسى است كه واقع را مى يابد]؟! خداوند هر كس را بخواهد [و سزاوار باشد] گمراه مى سازد و هر كس را بخواهد [و شايسته ببيند] هدايت مى كند».

امام علي(علیه السلام) در بخشی از نامه 31 «نهج البلاغه» به فرزند دلبندش امام حسن مجتبى(عليه السلام) مى فرمايد: ([پسرم] بدان كه خودپسندى و غرور، ضد راستى و درست انديشى، و آفت عقل هاست)؛ «وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ، وَ آفَةُ الْأَلْبَابِ».
اشاره به اينكه انسانِ خودپسند، حقايق را درباره خويش و ديگران درك نمى كند و اين صفت زشت، حجابى بر عقل او مى افكند تا آنجا كه عيوب خويش را صفات برجسته، و نقص ها را كمال مى بيند و گاه يك عمر در اين خطا و اشتباه بزرگ باقى مى ماند و با همان حال از دنيا مى رود. به گفته مرحوم مغنيه در «شرح نهج البلاغه» خود، عُجب و خودپسندى همانند شراب است؛ هر دو انسان را مست مى كند و انسان مست همچون ديوانگان است كه بايد از او فرار كرد.
در «قرآن مجيد» و روايات اسلامى، در نكوهش عُجب و خودپسندى نكته هاى فراوانى آمده است از جمله در آيه 8 سوره «فاطر» مى خوانيم: «أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي مَنْ يَشاءُ فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللهَ عَليمٌ بِما يَصْنَعُونَ»؛ (آيا كسى كه زشتى عملش [بر اثر عُجب و خودپسندى و هواى نفس] براى او آراسته شده و آن را زيبا مى بيند [همانند كسى است كه واقع را مى يابد]؟! خداوند هر كس را بخواهد [و سزاوار باشد] گمراه مى سازد و هر كس را بخواهد [و شايسته ببيند] هدايت مى كند پس جانت به سبب تأسف بر آنان از دست نرود؛ خداوند به آنچه انجام مى دهند داناست).
در سخنان امير مؤمنان علي(عليه السلام) تعبيرات عجيبى درباره عُجب و خودپسندى ديده مى شود؛ در يك جا مى فرمايد: «العُجْبُ آفَةُ الشَرَفِ»(1)؛ (خودپسندى، آفت شرف انسان است) و در جاى ديگر مى فرمايد: «آفَةُ اللُّبِّ العُجْبُ»(2)؛ (آفت عقل، عُجب است) و باز مى فرمايد: «اَلعُجْبُ يُفْسِدُ العَقْلَ»(3)؛ (عُجب، عقل انسان را فاسد مى كند) و در جاى ديگر: «ثَمَرَةُ العُجْبِ البَغْضَاءُ»(4)؛ (نتيجه خودپسندى آن است كه مردم دشمن انسان مى شوند) و بالأخره مى فرمايد: «العُجْبُ رَأْسُ الحِمَاقَةِ»(5)؛ (خودپسندى، سرآغاز حماقت است).(6)