از آنجا كه قادر مطلق و رحمان و رحيم واقعى تنها ذات پاك خدا است، كسانى كه غير نام خدا را در كنار نام او مى نهند - مانند طاغوتيانى كه نام هاى سلاطين جبّار و خود كامه را در كنار نام او مى نهادند - در حقيقت گرفتار نوعى شرك هستند. حتى نام پيغمبر اكرم(ص) را نيز در اين زمينه نمى توان در كنار نام خدا قرار داد و خود پیامبر(ص) نیز از این کار نهی کرده اند.
امام علی(ع) درباره علّت نیامدن «بسم الله» در آغاز سوره «توبه» می فرماید: «بسم الله الرحمن الرحيم در آغاز سوره برائت نازل نشده، زيرا بسم الله براى امان و رحمت است و سوره برائت براى رفع امان از كفّار پيمان شكن نازل شده و شمشير در آن نهفته است». جمعى از مفسران عقيده دارند كه اين سوره دنباله سوره «انفال» است و به همين دليل «بسم الله» در ميان این دو سوره ذكر نشده است. این معنا مورد تأیید روایتی از امام صادق(ع) نیز هست.
نيروى ما ضعيف و كار و برنامه ما هرچه باشد فانى و ناپايدار است؛ امّا هنگامى كه آن را به ذات پاكى پيوند مى دهيم كه قدرتمند، پايدار و نامحدود است، رنگ او را به خود مى گيرد. از مجموع آیات قرآن استفاده مى شود كه آغاز هر كار بايد به نام خدا باشد.
در روايات اسلامى به قدرى به «بسم الله الرحمن الرحیم» اهميّت داده شده است كه آن را چيزى هم رديف «اسم اعظم الهى» معرفى مى كند. و طبق مفاد روایات، اهميّتش تا آن حد است كه در صورت ترك آن ممكن است انسان مشمول مجازات هاى الهى گردد. ولی این تاثیر و اهمیت تنها مربوط به الفاظ آن نيست، بلكه تخلّق به آنها شرط است. يعنى بايد مفهوم «بسم الله» در روح و جان انسان پياده شود، به هنگامى كه اين جمله را بر زبان جارى مى كند تمام وجود خويش را در پناه خدا ببيند؛ و از ذات پاكش مدد طلبد.
مفسّران و علماى علوم قرآن، معمولا در شمارش آيات سوره ها «بسم الله» را يكى از آيات سوره به حساب نياورده اند؛ جز در سوره «حمد» كه تقريباً به اتفاق و اجماع همه فقها «بسم الله» جزء آن است. لکن نوشتن «بسم الله» در تمام قرآن ها در طول تاریخ، دليل قاطعى بر جزئيت آن نسبت به هر سوره است؛ زیرا مسلّماً به دستور پيامبر(ص) بوده است. روايات متعدّدى نيز از طریق اهل بيت(ع) در جزء بودن «بسم الله» نسبت به سوره حمد و ساير سوره هاى قرآن وارد شده است؛ لذا اجماع و اتفاق علماى شيعه بر جزئيت آن در تمام موارد است.
بعضى از افراد به خاطر اين كه مبادا نوشته هاى آن ها به دست افراد بى وضو برسد و يا زير دست و پا و يا كوچه و بازار بيفتد، از نوشتن «بسم الله» در آغاز نوشته ها خوددارى مى كنند؛ غافل از آن كه اگر اين امور ايرادى داشته باشد، حذف و سانسور اسم خدا ايرادش به مراتب بيشتر است. گناه رعایت نشدن احترام بسم الله توسط دیگران به عهده ما نیست تا بهانه حذف آن گردد. مؤید این مطلب، دستور امام باقر(ع) به عبدالملک بن مروان درباره ضرب «بسم الله» بر سکه های آن دوران و گرفتار نیامدن در وسوسه های این چنینی است.
علماء شیعه و اکثریت اهل تسنن قائلند که بسم اللّه جزء همه سوره ها است، چون: 1- بسم اللّه در آغاز همه سوره ها آمده و می دانیم درقرآن چیزى اضافه نشده و بسم اللّه درآغاز سوره ها از زمان پیامبر(ص) تاکنون معمول بوده است.2- سیره مسلمین بر این بوده که هنگام تلاوت بسم اللّه را در آغاز هر سوره اى مى خواندند. 3- ثابت شده که پیامبر(ص) بسم اللّه را در آغازهر سوره اى مى خواندند.
سوره توبه در واقع با اعلان جنگ به دشمنان پیمان شکن آغاز شده است و روشنگر خشم خداوند نسبت به این گروه است و با «بسْمِ اللّهِ الرحْمنِ الرَّحِیْم» تناسب ندارد؛ یا این که این سوره دنباله سوره «انفال» است؛ لذا بدون بسم الله آغاز شده است.
حق این است که گفته شود بسم الله جزء هر سوره است ـ آن گونه که ظاهر قرآن چنین است ـ و اگر در سوره توبه بسم الله ذکر نشده به خاطر آن است که این سوره با اعلان جنگ به دشمنانى که پیمان خود را شکسته بودند، آغاز مى شود و اعلان جنگ تناسب با نام رحمان و رحیم که بیانگر رحمت عامّه و خاصّه خداست، ندارد.
«رحمان» و «رحيم» از ماده «رحمت» گرفته شده. معروف اين است كه «رحمان» كسى است كه رحمتش عام است، و همگان را شامل مى شود، در حالى كه «رحيم» به كسى گفته مى شود كه رحمتش خاص است. بنابراين رحمانيت خداوند سبب شده است كه فيض نعمتش دوست و دشمن و مؤمن و كافر را شامل شود؛ ولى رحيميّت او ايجاب مى كند كه مؤمنان را مشمول مواهب خاصّى در دنيا و آخرت قرار دهد كه دور افتادگان از خدا و بى خبران از آن محرومند.
قال علي (عليه السلام):
اَلْحَاجُّ وَالْمُعْتَمِرُ وَفْدُ اللَّهِ، وَ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ يُکْرِمَ وَفْدَهُ وَ يَحْبُوَهُ بِالْمَغْفِرَةِ.
حج گزار و عمره گزار، واردشدگان بر خداوند مى باشند و بر خدا است که وارد شده بر خود را گرامى داشته، او را مشمول مغفرت و آمرزش خويش قرار دهد.
وسائل الشيعه: 4/116