آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

مفسّران و علماى علوم قرآن، معمولا در شمارش آيات سوره ها «بسم الله» را يكى از آيات سوره به حساب نياورده اند؛ جز در سوره «حمد» كه تقريباً به اتفاق و اجماع همه فقها «بسم الله» جزء آن است. لکن نوشتن «بسم الله» در تمام قرآن ها در طول تاریخ، دليل قاطعى بر جزئيت آن نسبت به هر سوره است؛ زیرا مسلّماً به دستور پيامبر(ص) بوده است. روايات متعدّدى نيز از طریق اهل بيت(ع) در جزء بودن «بسم الله» نسبت به سوره حمد و ساير سوره هاى قرآن وارد شده است؛ لذا اجماع و اتفاق علماى شيعه بر جزئيت آن در تمام موارد است.

مفسّران و علماى علوم قرآن، معمولا در شمارش آيات سوره ها «بسم الله» را يكى از آيات سوره به حساب نياورده اند؛ جز در سوره حمد كه تقريباً به اتفاق و اجماع همه فقها «بسم الله» جزء آن است، لذا عدد آيات سوره حمد را هفت آيه شمرده اند كه يكى از آنها «بسم الله» است. همچنين يكى از نام هاى معروف اين سوره «السَّبْعُ الْمثانى» است. «سبع» به خاطر آيات هفتگانه آن، و تعبير به «مثانى» به خاطر اين كه اين سوره به لحاظ اهميّت اش دو بار بر پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نازل شده است.
ولى به هر حال نوشتن «بسم الله» در تمام قرآن هاى قديم و جديد دليل قاطعى بر جزئيت آن نسبت به هر سوره است.
از عبدالله بن عمر نقل شده است كه وقتى نماز را آغاز مى كرد بعد از تكبير «بسم الله الرحمن الرحيم» مى گفت... و مى گفت اگر «بسم الله» را نخوانيم پس چرا در قرآن نوشته شده است؟!(1)
سيوطى دانشمند معروف اهل سنّت روايات زيادى در مورد جزء بودن «بسم الله» در سوره حمد، در جلد اوّل تفسير «دُر المَنثور» آورده است.
روايات متعدّدى نيز از طرق اهل بيت و ائمه هدى(عليهم السلام) در جزء بودن «بسم الله» نسبت به سوره حمد و ساير سوره هاى قرآن وارد شده است; لذا اجماع و اتفاق علماى شيعه بر جزئيت آن در تمام موارد است.(2)
به عنوان نمونه در حديثى از طرق اهل سنّت از جابر بن عبدالله مى خوانيم كه مى گويد: پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به او فرمود: هنگامى كه به نماز برمى خيزى چگونه قرائت نماز را مى خوانى؟ جابر مى گويد: عرض كردم، مى گويم: «الحمد لله رب العالمين» (و بسم الله را ترك مى كنم) پيغمبر فرمود: «بسم الله الرحمن الرحيم» را بگو.
مخصوصاً براى رفع هرگونه سوء تفاهم پيامبر(صلى الله عليه وآله) اصرار داشت كه در بسيارى از نمازها «بسم الله» را بلند بخواند. عايشه مى گويد: «اِنَّ رَسُولَ الله(صلى الله عليه وآله) كانَ يَجْهَرُ بِبِسْمِ الله الرَّحمنِ الرَّحيم» (3)؛ (رسول خدا همواره بسم الله را بلند مى خواند).
در حديث ديگرى آمده است كه يكى از ياران پيغمبر(صلى الله عليه وآله) مى گويد: «من پشت سر آن حضرت نماز مى خواندم او «بسم الله» را در نماز مغرب و عشا و صبح و نماز جمعه مخصوصاً بلند مى خواند».(4)
جالب توجّه اين كه در روايتى كه بيهقى نقل كرده؛ مى خوانيم: معاويه با مردم مدينه نماز مى خواند، «بسم الله الرحمن الرحيم» را در اوّل سوره حمد تلاوت كرد؛ ولى در سوره بعد از آن نخواند و تكبير نيز نگفت تا به ركوع رفت. هنگامى كه سلام نماز را گفت، گروهى از مهاجرين از صفوف جماعت از هر طرف به او اعتراض كردند، و گفتند: «اَسَرَقْتَ الصّلاَةَ اَمْ نَسيت؟» (5)؛ (آيا از نماز دزديدى، يا فراموش كردى؟!) و معاويه بعد از آن هر وقت نماز مى خواند «بسم الله» را براى سوره بعد از حمد نيز قرائت مى كرد).
ولى با اين همه جاى تعجّب است كه گروهى از علماى اهل سنّت هنوز «بسم الله» را در نماز، حتى در سوره حمد ترك مى كنند و يا آن را آهسته مى خوانند!
قابل توجّه اين كه فخررازى در تفسير خود شانزده دليل براى اثبات اين حقيقت كه «بسم الله الرحمن الرحيم» جزئى از سوره حمد است، بيان كرده كه بسيارى از آنها رواياتى است كه از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده است.
مفسّر معروف آلوسى در روح البيان هر چند اين دلايل را زير سئوال برده ولى به هر حال تصريح مى كند كه «بسم الله» آيه مستقلى از قرآن است هر چند جزء سوره حمد نيست!(6)
بنابراين در حقيقت، او اين مطلب را پذيرفته كه «بسم الله» جزء قرآن است؛ ولى معلوم نيست چرا اصرار دارد كه آيه مستقلى باشد و نه جزء سوره حمد؟
در هر صورت چيزى از اين روشن تر نيست كه «بسم الله» در تمام قرآن ها در طول تاريخ اسلام، در آغاز همه سوره ها، جز سوره برائت، نوشته شده است؛ و اين چيزى است كه مسلّماً به دستور پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله) بوده، و نمى توان پذيرفت كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)دستور داده باشد چيزى را كه جزء قرآن نيست در لابه لاى آيات قرآن وارد كنند؛ بنابر اين به هيچ بهانه اى نمى توانيم «بسم الله» را از سوره ها جدا كنيم كه اين نوعى تحريف قرآن است.
به همين دليل امام باقر(عليه السلام) درباره اين گونه اشخاص مى فرمايد: «سَرَقُوا اَكْرَمَ آيَة فى كِتابِ الله: بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحيم» (7)؛ (آنها با ارزش ترين آيه قرآن بسم الله الرحمن الرحيم را سرقت كردند!).
امام صادق(عليه السلام) مى افزايد: «ما لَهُمْ قاتَلَهُمُ الله عَمَدُوا اِلى اَعْظَمِ آية فى كِتابِ الله فَزَعَمُوا اَنَّها بِدْعَةٌ اِذا اَظْهَروُها وَ هِىَ بِسْم الله الرحمن الرحيم!» (8)؛ (خداوند آنها را بكشد آنها به مخالفت با بزرگترين آيه قرآن برخاستند و گمان كردند اگر آن را آشكار بگويند بدعت است، و آن «بسم الله الرحمن الرحيم» است).
به همين جهت ائمه اهل بيت(عليهم السلام) اصرار داشتند كه مخصوصاً «بسم الله» را در تمام نمازهاى شب و روز جهراً و با صداى بلند بخوانند، تا اين بدعت زشت و شوم درهم شكسته شود.
كوتاه سخن اين كه: اهميّت «بسم الله» در ميان آيات قرآن از آن روشن تر است كه نياز به بحث داشته باشد؛ و به همين دليل بايد به آن اهميّت فراوان داد.(9)