سرگذشت ذوالقرنين، آن بزرگ‌مردى كه سرزمين‌هاى گوناگون را درنورديد و شرق و غرب گيتى را زير پا نهاد، سرگذشتى واقعی و كهن است كه تاريخِ آن به گذشته‌هاى دور بر مى‌گردد. براساس پژوهش‌هاى دانشمند برجسته هندى، «ابوالكلام آزاد» كه با كمك گرفتن از نصوص تورات انجام گرفته، اين احتمال وجود دارد كه وى پادشاه ايران، كورش كبير باشد كه بين سال‌هاى 557 تا 528 پيش از ميلاد مى‌زيسته است و سرزمين‌هاى شرق و غرب را تسخير كرد و بر قلمرو ماد، آسياى صغير و بابل چيره گرديد و قوم يهود را كه در اسارت بابليان بود، آزاد ساخت و به آنان اجازه داد به سرزمين فلسطين باز گردند و در بازسازى بيت المقدس ياريشان داد. از اين رو در تورات از وى به بزرگى و احترام ياد شده است.

داستان‌هاى قرآن، واقعى و تجربه‌هایى تلخ و شیرین از زندگى بشر است كه قرآن براى عبرت آموزى یاد كرده است؛ و پر واضح است كه از انگاره‌هاى وهمى و خاطره‌هاى خیالى، پندآموزى میسّر نیست. البته باید توجه داشت كه قرآن این حوادث تاریخى را با بیانى ادبى و هنرى به زیباترین شكل به تصویر كشیده است تا جذّابیت و تأثیر آن بیشتر شود. به طور كلّى شیوه قرآن آن است كه براى اثرگذار كردن آموزه‌هاى خویش و پیشبرد دعوت حق، ضمن پایبندى به واقع، هنر را به خدمت مى‌گیرد و از امور وهمى و خیالى صِرف پرهیز مى‌كند؛ زیرا امور خیالى تأثیرگذارى پایدارى ندارد و دانشمندان علوم تربیتى بر این نكته تأكید دارند كه از بنا كردن پایه‌هاى تربیتى بر بنیان‌هاى ناپایدار باید پرهیز كرد؛ چراكه چنین ساختمانى قوام و دوامى نخواهد داشت و فرو مى‌ریزد.

بسیارى از پیامبران در دوران عمر خود در میدان هاى سخت انواع آزمایش ها قرار مى گرفتند، امّا از صفات بارز آنها تحمل انواع شدائد و عدم غرور در مقابل پیروزى ها و خلاصه موفقّیت در برابر آزمایش هاى سخت الهى بود. 

در قرآن به فرعون و قومش اطلاق «مفسد فی الارض» شده است، پس قتل آن قبطی جائز بوده است. منظور از «ظلم بر خویشتن»، نیز این است که حضرت موسی(ع) با این قتل چون تحت نظر و تعقیب فرعونیان قرار می گرفت، خود را به زحمت انداخته بود. جمله «هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیطانِ» نیز اشاره به اصل دعواى قبطى و سبتى (فرعونى و بنى اسرائیلى) است. یعنى نزاع آن دو نفر، یک کار شیطانى بوده است. منظور از «ضالّین» درباره موسی(ع) هم این است که خود را به سختی انداخت و بعد از آن آواره بیابان ها شد، تا به سرزمین مدین رسید.

هنگامی که بنی اسرائیل از گوساله پرستی توبه کردند، خداوند فرمان اعدام دسته جمعی آنان به دست خودشان را داد. این حکم به این دلیل صادر شد که  ملتى که بعد از مشاهده آن همه آیات خدا و معجزات، با یک غیبت کوتاه پیامبرشان به کلى اصل اساسى توحید و آئین خدا را زیر پا گذارده، بت پرست شوند، اگر این موضوع براى همیشه از مغز آنها ریشه کن نشود وضع خطرناکى به وجود خواهد آمد، و بعد از هر فرصتى مخصوصاً بعد از مرگ موسى(ع)، ممکن است تمام آیات دعوت او از میان برود، لذا این فرمان شدید از طرف خداوند، صادر شد.

در بنی اسرائیل شخصی به طور مرموز کشته می شود و این کار به درگیری بین طوایف می انجامد، آنها برای حل و فصل قضیه نزد حضرت موسی(ع) می روند و ایشان با استمداد از لطف پروردگار از طریق اعجاز آمیزى به حل این مشکل مى پردازد. برای این کار دستور می دهد گوساله ای را بکشند، اما بنی اسرائیل هر بار با بهانه گیری درخواست می کنند که توضیح بیشتری از خداوند بخواهد تا اینکه دیگر بهانه ای برایشان نماند، سپس گاو را با هر زحمتى بود به دست آوردند و آن را سر بریدند، ولى مایل نبودند این کار را انجام دهند.

آیاتی از قرآن، که الوهیت مسیح(ع) را مردود می شمارند عبارتند از: سوره مائده، آیه 72: «کسانى که گفتند: خداوند همان مسیح فرزند مریم است، به یقین کافر شدند». سوره مائده، آیه 75: «مسیح فرزند مریم، فقط پیامبر بود؛ پیش از وى نیز، پیامبرانى بودند؛ مادرش، زن بسیار راستگویى بود؛ هر دو، غذا مى خوردند...». سوره زخرف:، آیه 59: «او فقط بنده اى بود که ما نعمت به او بخشیدیم و او را نمونه و اسوه اى براى بنى اسرائیل قرار دادیم». سوره مائده، آیه 17: «کسانى که گفتند: خدا همان مسیح بن مریم است، به یقین کافر شدند» .

آنچه از موسى(ع) سر زد، ترک اولائى بیش نبود، او با این عملش خود را به زحمت انداخت، چرا که قتل یک قبطى، به وسیله موسى(ع)، چیزى نبود که فرعونیان، به آسانى از آن بگذرند، و مى دانیم ترک اولى، به معنى کارى است که ذاتاً حرام نیست، بلکه موجب مى شود که کار خوب ترى ترک گردد، بى آنکه عمل خلافى انجام شده باشد.

به موسى(ع) وحى شد: ما بنده اى داریم که از تو دانشمندتر است. موسى از خدا تقاضا کرد به دیدار این مرد عالم نائل گردد، و خدا راه وصول به این هدف را به او نشان داد. موسی(ع) دانشمندترین فرد زمان خود نسبت به نظام تشریع بود. اما قلمرو مأموریت خضر قلمرو جداگانه اى بود که ارتباطى به عالم تشریع نداشت.

خداى متعال در آیه 110 سوره مائده خطاب به مسیح(ع) می فرماید: 1- «تو را با روح القدس تقویت کردم». 2- «با مردم در گهواره و به هنگام بزرگى و پختگى سخن مى گفتى». 3- «کتاب و حکمت و تورات و انجیل را به تو تعلیم دادم». 4- «از گِل به فرمان من چیزى شبیه پرنده مى ساختى سپس در آن مى دمیدى و به اذن من پرنده زنده اى مى شد». 5- «کور مادرزاد و کسى که مبتلا به بیمارى پیسى بود را به اذن من شفا مى دادى». 6- «مردگان را به اذن من زنده مى کردى». 7- «بنى اسرائیل را از آسیب رساندن به تو باز داشتم».