امام علي(ع) در ترسیم ویژگی های «متّقین» می فرماید: «بدانيد اى بندگان خدا كه پرهيزكاران هم از دنياى زودگذر بهره گرفتند و هم از سراى آخرت، با اهل دنيا در دنيايشان شركت جستند؛ در حالى كه با اهل دنيا در آخرت [تاريك] آنها شراكت نكردند، آنها در دنيا بهترين مسكن را برگزيدند و بهترين خوراك ها را تناول كردند و همان لذتى را كه متنعّمان از دنيا بردند، نصيبشان شد و آنچه را جبّاران مستكبر از آن بهره گرفتند، بهره بردند، سپس آنها [پرهيزكاران] از اين جهان با زاد و توشه كافى و تجارتى پرسود، به سوى آخرت رفتند. از لذّت زهد در دنيا بهره مند شدند و يقين كردند كه در آخرت همسايگان خدايند در سرايى كه هرچه تقاضا كنند اجابت مى شود و هيچ لذّتى از آنها دريغ نمي شود».

امام علی(ع) درباره اهداف مقدّس «متّقین» در معاشرت ها می فرماید: «دوري متّقین از برخی افراد به سبب زهد و حفظ پاكى است و نزديكي آنها به برخی افراد از سر مهربانى و رحمت است». آنان در پيوندهاى اجتماعى اهداف مقدّسى را دنبال مى كنند: اگر از كسى دور مى شوند به جهت آلودگى اوست يا چون آنان را گرفتار زرق و برق دنيا مى كند. از سوی دیگر نزديك شدن به افراد براى ارشاد جاهل يا تنبيه غافل و يا كمك به انسان های ضعيف و دردمند است.

امام علی(ع) در ارتباط با «تهذيب نفس و خودسازى» از سوي شخص «پرهيزكار» می فرماید: «هر گاه نفس در انجام وظايفى كه از آن ناخشنود است سركشى كند، او نيز از آنچه نفس دوست دارد محرومش مى سازد». در واقع سالكان الى الله با نفس خويش شرط مى كنند كه از هر گناهی بپرهيزند، و در شبانگاه به محاسبه اعمال روزانه خود می پردازند و با مشاهده هرگونه آلودگی، نفس خویش را با محروم کردن از خواسته هایش مجازات می کنند تا رام گردد و در مسير اطاعت خداوند قرار گيرد.

امام علی(ع) در رابطه با شیوه برخورد «متّقین» با حوادث ناگوار می فرماید: «در برابر حوادث سخت استوار، و در حوادث ناگوار شكيبا، و به هنگام فراوانيِ نعمت شكرگزار اند». بر اساس سخن امام(ع)، متّقین در حوادث، سينه سپر کرده و با شجاعت براى نجات جامعه تلاش می کنند، از سوی دیگر آنان در ميدان شکیبایی در مصائب و حوادث نیز سربلندند، و به هنگام فزونى نعمت شکرگزار بوده که منشأ آن، تواضع متّقین در برابر خدا و خلق اوست.

امام علي(ع) درباره روحیه عدالت خواهی و حقّ طلبی «متّقین» می فرماید: «به كسى كه او با وى دشمنى دارد ستم نمى كند، و به سبب دوستى با كسى مرتكب گناه نمى شود، و پيش از اقامه شاهد، اعتراف به حقّ مى كند». بر اساس سخن امام(ع) و آیات الهی؛ انسان عادل سبب تضييع حقّ ديگران نمی شود و دوستى و دشمنى آنان را از حقّ و عدالت دور نمى كند تا آن جا که شخصاً به دنبال صاحب حقّ می روند تا حقّ او را ادا كرده و پشت خود را از بار مظلمه ديگران سبك سازند.

امام علی(ع) درباره رعايت «حقوق اجتماعى انسانها» از سوي «متّقین» می فرماید: «مردم را با نام هاى زشت نمى خوانند و به همسايگان زيان نرسانده و مصيبت زده را شماتت نمى كنند». بر اساس سخن امام(ع) القاب زشت، آتش كينه و عداوت را در دل ها بر انگیخته و شخصيت افراد را در هم مى شكند. هم چنين مصيبت زده، همانند انسان مجروح، نيازمند تسلي است و شماتت مانند نمك پاشيدن بر زخم اوست، از این رو هيچ انسان باوجدانى چنين اجازه ای به خود نمى دهد.

امام علي(ع) دراین باره می فرماید: «آنان براى مدتى كوتاه در اين جهان صبر كردند و به دنبال آن آسايشى طولانى نصيبشان شد. اين تجارت پر سود را پروردگار براى آنها فراهم ساخت». بنابراين «صبر» از صفات برجسته پرهيزكاران است که با لطف الهی فراهم می شود و بدون آن هيچ كس به اهداف خود نمى رسد و حتی ايمان و آبروى انسان به خطر نيز خواهد افتاد.

امام علي(ع) دراین باره می فرماید: «دنيا [با جلوه گرى هايش] به سراغ آنها آمد؛ ولى آنها فريبش را نخورده و آن را نخواستند، دنيا مى رفت كه آنها را اسير خود سازد؛ ولى آنان به بهاى جان، خويش را از اسارتش آزاد ساختند». آری دنيا با زرق و برق هايش، ناآگاهان و هوسبازان را گرفتار خود مى سازد به گونه ای که براى حفظ آن به هر گناه و جنايتى تن مى دهند؛ اما پرهيزكاران متاع دنیا را سراب دانسته و فريب آن را نخورده و به بهاى جان، خود را از اين اسارت رهايى مى بخشند.

امام علي(ع) دراین باره می فرماید: «قرآن را با تدبّر تلاوت کرده و به وسيله آن، جان خويش را محزون می سازند». از این رو، آنان قرآن را به صورت ترتيل خوانده و خود را مخاطب قرآن دانسته، به گونه ای که: «هنگامى كه به آيات تشويق و پاداش هاى الهى می رسند، گويى آن بشارت را با چشم مى بينند، و نيز هنگامى كه به آيه بیم و انذار مى رسند، گويى فريادها و زبانه هاى آتش را با گوش می شنوند». در واقع ايمان آنها به مرحله شهود رسيده و حقايق جهان آخرت را با همه وجودشان لمس مى كنند.

امام علي(ع) درباره ارزیابی «متّقین» از اعمالشان می فرماید: «از اعمال اندك، خشنود نشده، و اعمال فراوان خود را زياد نمى شمارند، بلكه پيوسته خود را به كوتاهى متّهم ساخته و از اعمال خود نگرانند، هر گاه يكى از آنها را مدح و ستايش كنند، از آنچه درباره او گفته شده به هراس مى افتد و مى گويد: من از ديگران نسبت به خود آگاه ترم و پروردگارم به اعمال من از من آگاه تر است. بارالها! مرا به سبب نيكى هايى كه به من نسبت مى دهند مؤاخذه مفرما! و مرا برتر از آنچه آنها گمان مى كنند قرار ده و گناهانى را كه من دارم و آنها نمى دانند ببخش».