آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) در ترسیم ویژگی های «متّقین» می فرماید: «بدانيد اى بندگان خدا كه پرهيزكاران هم از دنياى زودگذر بهره گرفتند و هم از سراى آخرت، با اهل دنيا در دنيايشان شركت جستند؛ در حالى كه با اهل دنيا در آخرت [تاريك] آنها شراكت نكردند، آنها در دنيا بهترين مسكن را برگزيدند و بهترين خوراك ها را تناول كردند و همان لذتى را كه متنعّمان از دنيا بردند، نصيبشان شد و آنچه را جبّاران مستكبر از آن بهره گرفتند، بهره بردند، سپس آنها [پرهيزكاران] از اين جهان با زاد و توشه كافى و تجارتى پرسود، به سوى آخرت رفتند. از لذّت زهد در دنيا بهره مند شدند و يقين كردند كه در آخرت همسايگان خدايند در سرايى كه هرچه تقاضا كنند اجابت مى شود و هيچ لذّتى از آنها دريغ نمي شود».

امام علي(عليه السلام) در بخشی از نامه 27 «نهج البلاغه» - كه به محمد بن ابی بکر(فرماندار مصر) نوشته است - بحث جامعى درباره صفات پرهيزكاران و افتخارات و امتيازات آنها دارد تا درسى براى شخص محمد بن ابى بكر و ساير مردمِ مصر باشد. نخست مى فرمايد: (بدانيد اى بندگان خدا كه پرهيزكاران هم از دنياى زودگذر بهره گرفتند و هم از سراى آخرت، با اهل دنيا در دنيايشان شركت جستند؛ در حالى كه با اهل دنيا در آخرت [تاريك] آنها شراكت نكردند)؛ «وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُتَّقِينَ ذَهَبُوا بِعَاجِلِ الدُّنْيَا وَ آجِلِ الْآخِرَةِ، فَشَارَكُوا أَهْلَ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ، وَ لَمْ يُشَارِكُوا(1) أَهْلَ الدُّنْيَا فِي آخِرَتِهِمْ». آن گاه امام(عليه السلام) به شرح اين معنا پرداخته و مى فرمايد: (آنها در دنيا بهترين مسكن [مسكن هاى ساده و دور از تكلّف و زرق و برق] را برگزيدند و بهترين خوراك ها [خوراك ساده و حلال و مورد نياز] را تناول كردند و همان لذتى را كه متنعّمان از دنيا بردند، نصيبشان شد و آنچه را جبّاران مستكبر از آن بهره گرفتند، بهره آنان گشت [زندگى ساده آنها لذّت بخش تر از زندگى پر زرق و برق جبّاران بود])؛ «سَكَنُوا الدُّنْيَا بِأَفْضَلِ مَا سُكِنَتْ، وَ أَكَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُكِلَتْ، فَحَظُوا مِنَ الدُّنْيَا بِمَا حَظِيَ بِهِ الْمُتْرَفُونَ(2)، وَ أَخَذُوا مِنْهَا مَا أَخَذَهُ الْجَبَابِرَةُ الْمُتَكَبِّرُونَ». مفهوم اين سخن آن نيست كه پرهيزكاران زهدپيشه، مانند اهل دنيا سفره هاى رنگين و كاخ هاى زيبا و لباس هاى زربفت براى خود تهيّه مى بينند؛ بلكه منظور اين است كه آنها از آن زندگى ساده خود به همان اندازه لذّت مى برند كه متنعّمان، لذّت مى برند؛ زيرا از يك سو به اندازه نياز تهيه مى كنند و انسان نيازمند هنگامى كه به مقصود خود برسد بسيار لذّت مى برد همچون انسان گرسنه اى كه به غذاى ساده اى دست يابد و از سوى ديگر چون مى دانند حلال است و رضاى خدا در آن است و عقاب اخروى ندارد، با روحى آرام و فكرى راحت و قلبى مطمئن از اين مواهب ساده بهره مى گيرند.
بسيارند كسانى كه در خانه اى ساده و كوچك با وسايلى محدود و غذا و لباسى كم ارزش زندگى مى كنند؛ ولى بر اثر روحيات عالى، از زندگى خود كاملا راضى هستند و آرامش بى نظيرى احساس مى كنند و خود را بسيار خوشبخت مى بينند؛ در حالى كه اكثر ثروتمندان كه در كاخ هاى مجلل و با بهترين وسايل زندگى و سفره هاى بسيار رنگين روزگار مى گذرانند، گرفتار پريشانى خاطر، اضطراب و گاه افسردگى و بيمارى روانى هستند. تجربه اين موضوع، واقعيّت گفتار مولا علي(عليه السلام) را در جمله هاى بالا كاملا روشن مى سازد.
اضافه بر اينها، پرهيزكاران چون زندگى كاملا ساده اى دارند به هنگام ترك دنيا حسرتى بر دل آنها نمى ماند؛ ولى جبّاران متكبّر و مُترَف با آن زندگى زيبا و پرزرق و برق به هنگام جدايى از دنيا بالاترين حسرت را دارند؛ به خصوص اينكه اگر اعتقادى به آخرت داشته باشند مى دانند وِزر و وَبال اين همه ثروت ها به گردن آنها خواهد بود.
«اين بدر مى رود از باغ به صد حسرت و داغ *** وان چه دارد كه به حسرت بگذارد آن را»
آن گاه امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن مى فرمايد: (سپس آنها [پرهيزكاران] از اين جهان با زاد و توشه كافى و تجارتى پرسود، به سوى سفر آخرت رفتند. از لذّت زهد در دنيا بهره مند شدند و يقين كردند كه در آخرت همسايگان خدايند در سرايى كه هرچه تقاضا كنند اجابت مى شود و هيچ گونه لذّتى از آنها دريغ نخواهد شد)؛ «ثُمَّ انْقَلَبُوا عَنْهَا بِالزَّادِ الْمُبَلِّغِ(3)، وَ الْمَتْجَرِ الرَّابِحِ أَصَابُوا لَذَّةَ زُهْدِ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ، وَ تَيَقَّنُوا أَنَّهُم‏‏ جِيرَانُ اللهِ(4) غَداً فِي آخِرَتِهِمْ لَا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ وَ لَا يَنْقُصُ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنْ لَذَّةٍ».
جمله «لَا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ» اشاره است به آيه شريفه «لَهُمْ فِيهَا فَاكِهَةٌ وَ لَهُمْ مَّا يَدَّعُونَ»(5)؛ (براى آنها در بهشت ميوه بسيار لذّت بخشى است، و هر چه بخواهند در اختيارشان خواهد بود)؛ و جمله «وَ لَا يَنْقُصُ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنْ لَذَّةٍ» اشاره است به آيه شريفه «وَ لَكُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِى أَنفُسُكُمْ وَ لَكُمْ فِيهَا مَا تَدَّعُونَ»(6)؛ (و براى شما هر چه دلتان بخواهد در بهشت فراهم است و هرچه طلب كنيد به شما داده مى شود).
بعضى از شارحان و مترجمان «نهج البلاغه»، جمله «لَا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ وَ لَا يَنْقُصُ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنْ لَذَّةٍ» را ناظر به حال متّقيان در دنيا دانسته اند كه دعاهاى آنها بر اثر ايمان و حسن يقين و عمل مستجاب مى شود و هيچ يك از لذّات دنيا از آنها دريغ نخواهد شد؛ ولى اين تفسير صحيح به نظر نمى رسد؛ زيرا اين جمله دنبال جمله اى است كه درباره آخرت سخن مى گويد و آنچه درباره حال متّقيان در دنيا بود در جمله هاى قبل آمده است و همان گونه كه در بالا گفتيم اين دو جمله اشاره به آياتى از قرآن مجيد دارد كه ذكر شد.(7)