تبيين «آیات متشابه» قرآن راجع به «تحيّز»

«آیات متشابه» قرآن درباره «تحيّز» چگونه تبیین می شود؟

«تحيّز» عبارت است از اشغال مكان و دارا بودن جهت خاص که اين از ويژگى هاى موجودات مادّى و لازمه جسميّت است. به اين معنا كه فضايى را به وجود خود اشغال كند و به اين سبب در جهت خاصى قرار مي گيرد و داراى ابعاد شش گانه (راست، چپ، جلو، پشت، بالا و پايين) مي گردد. اشعرى قائل به تحيّز مى باشد و خدا را داراى مكان مى داند؛ اما اماميّه و نيز معتزله با در نظر گرفتنِ آيه كريمه «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيءٌ»، خدا را از هر گونه شباهت به مخلوق مِبرّا می دانند.

فلسفه وجود «آیات متشابه» در قرآن

اصولا به چه دلیل در قرآن «آیات متشابه» وجود دارد؟

در قرآن دو گونه «تشابه» وجود دارد؛ یک گروه «تشابه عرضى» است كه بر قرآن تحميل شده، اين گروه از آيات برابر با اسلوب متعارف عرب بيان شده و در آغاز هرگز ايجاب شبهه نكرده؛ اما در پى درگيرى هاى عقيدتى و فكرى در بین مسلمانان، فاجعه «تشابه» به وقوع پیوست. گروه دوم «تشابه اصلى» است که در اثر بيان معانى ژرف توسط اَلفاظ متداول عرب پديد آمد. در واقع قرآن در اِفاده معانى عاليه راهى را پيموده كه براى عامه مردم و دانشمندان جنبه اقناعى داشته باشد؛ لذا فن خطابه و برهان را به هم آميخته، و از مشهورات و يقينيّات، يك واحد منسجم پدید آورد، که يكى از دلايل اعجاز قرآن است.

مفهوم «زیبایی خداوند» و «ملاقات با خداوند»

«زیبایی خداوند» و «ملاقات با خداوند» چه مفهومی دارد؟
در بحث خداشناسی مسلم شده که خداوند جسم نیست و دیده نمی شود و به کار بردن هر گونه کلماتی که بوی جسمیّت و عوارض جسم بدهد درباره خدا صحیح نیست. با این حال در روایات اسلامی چنین آمده است که: «خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد». از مفاد این جمله چنین استفاده می شود که خداوند به وسیله چشم دیده می شود، زیرا زیبایی از جمله اوصافی است که با چشم مشاهده می شود و نیز در روایات آمده: «کسی که در این دنیا برای بی نیازی از مردم و نیکی به دیگران در طلب روزی روان باشد، روز قیامت در حالی خدا را ملاقات خواهد کرد که چهره اش مانند ماه شب چهارده می درخشد» کلمه «ملاقات» در این حدیث نیز جسم بودن خدا را می رساند. منظور از این تعابیر در مورد خداوند چه می باشد؟

خداوند جسم نیست؛ لذا «زیبایی» و «ملاقات»، به معنی زیبایی جسمی یا ملاقات جسمانی او نیست. از آنجا که الفاظ بشری برای موضوعات روزمره وضع شده، می بایست مفاهیم مربوط به صفات خدا هم در قالب همین الفاظ بیان شود، و چاره ای نیست که نزدیک ترین الفاظ به این مفاهیم به کار رود؛ لذا منظور از زیبایی خدا، کمال واقعى اوست؛ زیرا خداوند وجودى است که تمامی کمالات را داراست. همچنین منظور از ملاقات خداوند مشاهده آثار حکومت و قدرت و عدالت او است.

امکان «علم تفصیلی» به ذات و صفات خداوند؟!

آیا انسان ها قادر به شناخت کامل ذات و صفات خداوند هستند؟

انسان قادر به شناخت کامل ذات و صفات خداوند نيست؛ هر چه ما بخواهيم او را در فكر خود جاى دهيم و به حقيقت ذاتش برسيم مى بينيم در فكر ما نمى گنجد؛ چراكه ما موجودى كوچك و محدوديم و او بزرگ و نامحدود. لذا در پيشگاه او سخن امام هادى(ع) را عرضه می داريم که «معبودا! تو در موقعيت غير متناهى قرار دارى؛ هرگز چشم ها نمى تواند ترا ببيند يا به ذات پاكت اشاره كند يا توصيفت نمايد»؛ ولى هرگز اين به معناي محروميت از شناخت اجمالى خداوند نيست؛ چراكه آثار ذات و صفات او تمام جهان و درون و برون وجودمان را پر كرده است.

منظور از لقاء الله و قرب الهی؟

منظور از «قرب الهی» و «لقاء الله» چیست؟ مگر خداوند در مکان دوری قرار دارد که باید به او نزدیک شویم؟! دور یا نزدیک بودن مگر در مورد خداوند که در همه جا حضور دارد معنا دارد؟! علاوه بر این، ملاقات در مورد خداوند که جسمانی نیست چه مفهومی دارد؟!

تقرّب الهی به معنای احاطه خداوند بر وجود و حتّی درونی ترین احساسات و ذهنیات اوست. با احاطه علمى ای که خداوند به ما دارد و با توجه به بودن ما در قبضه قدرت او تكليف ما روشن است. نه افعال و گفتار ما از او پنهان است، و نه انديشه ها و نيات، و نه حتّى وسوسه هايى كه از قلب ما مى گذرد. معنی دیگر قرب در امور معنوى و بندگى آن است كه بنده خدا با اعمال صالح خود در معرض شمول رحمت الهى واقع می شود.
لقاء الله نیز یا به معنی مشاهده آثار قدرت او در صحنه قیامت، پاداش ها و کیفرها و نعمت ها و عذاب هاى او است، یا به معنى یک نوع شهود باطنى و قلبى است. زیرا انسان گاه به جایى مى رسد که گویى خدا را با چشم دل در برابر خود مشاهده مى کند؛ به طورى که هیچ گونه شک و تردیدى براى او باقى نمى ماند. این حالت ممکن است بر اثر پاکى، تقوا، عبادت و تهذیب نفس در این دنیا براى گروهى پیدا شود.
با این توصیف بدیهی است که این دو اصطلاح به هیچ وجه ارتباطی با اعتقاد به جسمانیّت خداوند ندارند.

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
سامانه پاسخگویی برخط(آنلاین) به سوالات شرعی و اعتقادی مقلدان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
تارنمای پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
انتشارات امام علی علیه السلام
موسسه دارالإعلام لمدرسة اهل البیت (علیهم السلام)
خبرگزاری دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

الإمام علىٌّ(عليه السلام)

لايَنفعُ العملُ للآخِرَةِ مَعَ الرَّغبةِ في الدُّنيا

با وجود ميل و خواهش به دنيا، کار براى آخرت بى فايده است

ميزان الحکمه، جلد 1، ص 58