پس از مرگ، ارواح بدكاران گرفتار مجازاتهاى سختى هستند كه در قرآن به بعضى از آن اشاره شده است؛ مانند: «عذاب آنها آتشی است كه هر صبح و شام با آن مجازات مى شوند و روزى كه قيامت برپا شود [گفته می شود:] آل فرعون را در سخت ترين عذابها وارد كنيد». اما نيكوكاران در بهشت برزخى جاى مى گيرند و از نعمات شادی بخش خداوند بهره منداند، حتی از بعضى روايات استفاده مى شود كه ارواح نيكان با يكديگر ديدار می کنند و حلقه هاى انس تشكيل مى دهند.

اصل پدید آمدن اضطراب از مرگ به عنوان مرحله انتقالی مهمی که در آن همه پیوندهای انسان با جهانی که با آن خو گرفته از هم می گسلد و آدمی قدم در جهانی اسرارآمیز و تجربه ناشده می گذارد امری طبیعی است؛ اما در بیانات دینی بر این نکته تاکید شده که کفر و ظلم و گناه موجب مضاعف شدن آن رنج و عذاب ها و ایمان و عمل خیر موجب کاهش شان می گردد. طبیعی است مسئولیت کاهش یا افزایش این رنج ها بر عهده خود شخص است و ظلمی از سوی خدا به او روا داشته نمی شود. در موارد استثنائی نیز ممکن است بعضی از مؤمنین در هنگام مرگ دچار برخی دشواری ها شوند اما این دشواری ها، برای آمرزش گناهان آنها در همین دنیا و در همین لحظه به آنها تحمیل می شوند تا با پاکی از گناهان شان به جهان دیگر روند و در آنجا فقط متنعم گردند.

بحث اصلی سوره قیامت، مسائل مربوط به معاد و اشراط الساعه و روز قیامت و حال نیکوکاران و بدکاران در آن روز است، همچنین هدف آفرینش انسان، و رابطه آن با مسأله معاد را بیان کرده و چند آیه درباره «قرآن مجید» و مکذبین به آن آمده است.

آغاز سوره مطففین، هشدار به کم فروشان است؛ سپس عدم ایمان به رستاخیز را سرچشمه گناهان بزرگ دانسته؛ در ادامه سرنوشت «فجّار» و «نیکوکاران» بیان شده و در پایان به استهزاى کافران نسبت به مؤمنان و معکوس شدن این کار در قیامت اشاره شده است.

مسیر حرکت هر جامعه، با قطب نمای ارزشهای آن جامعه تنظیم می شود و اگر ضدّ ارزش ها به هر دلیلی جاى ارزشها را بگیرند، حرکت جامعه – به استثنای برخی آدمهای پاک - به سوى ضدّ ارزشها ادامه خواهد یافت. نظام ارزشی جامعه جاهلیت، انزوای دانشمندان و گرامی داشتن جاهلان بود، اما اسلام، تقوا را به عنوان مهمترین ارزش ها در جامعه نهادینه کرد. متاسفانه بر اثر کارهای غلط عصر خلفا، ارزش های زمان جاهلیت از نو مطرح گردید. حضرت علی(ع)، از این وضعیت تعبیر به بدکار شدن نیکوکاران و قهرمان میدان شدن ظالمان می کند.

بعضی معتقدند: شفاعت، اثرى در زدودن آثار گناه ندارد، بلکه تأثیر آن تنها در قسمت تکامل معنوى است. در حالى که برخی دیگر معتقدند شفاعت در زمینه گناهکاران است، و اثرش سقوط مجازات و کیفر مى باشد. ولى محقق معروف «خواجه نصیر الدین طوسى» معتقد به هر دو اثر است. این عقیده به واقعیت نزدیکتر است زیرا: طبق روایت امام صادق(ع) همه مردم نیازمند شفاعت هستند. از سوى دیگر، حقیقت شفاعت ضمیمه شدن موجود قوى به موجود ضعیف تر براى کمک به اوست، این کمک ممکن است براى افزایش نقاط قوت یا پیرایش نقاط ضعف باشد.

آیه 83 سوره نمل، اشاره به مسأله رجعت و بازگشت گروهى از بدکاران و نیکوکاران به همین دنیاست، زیرا در قیامت بازگشت عمومی است نه گروهی خاص. دلیل دیگر اینکه آیات قبل و بعد، درباره حوادث قبل از قیامت است، و هماهنگی بین آیات ایجاب می کند این آیه نیز به همان حوادث مربوط باشد.

منظور از زیاده در این آیه، پاداش هاى مادی و معنوی فراوانى است که طبق روایات به نیکوکاران در این دنیا و در آخرت ارزانی می شود.

قرائن مختلف - مثل مکی بودن آیه «و فی اموالهم حق للسائل و المحروم» و اینکه زکات واجب در مدینه بیان شد و برخی روایات نشان می دهد منظور حقوق مستحبی است که نیکوکاران در راه خدا از اموال خویش به سائلان و محرومان انفاق می کنند.
 

همه بحثها و جدلها در مسأله جبر و اختیار، صرفا در مباحث علمی بوده و در عمل همه به اختیار انسان پایبند هستند و الا با وجود جبر، ملامت بدکاران و مدح نیکوکاران مفهومی نداشت و تربیت و تعلیم فرزندان صورت نمی گرفت و محکمه و دادگاه برای جرمی که اختیاری بر ترک آن وجود نداشته، تشکیل نمی شد. آیات بسیاری از قرآن مثل «إِنّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمّا شاکِراً وَإِمّا کَفُوراً» و «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ» و ... نیز به روشنی بر وجود اختیار دلالت می کند.