آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

قرائن مختلف - مثل مکی بودن آیه «و فی اموالهم حق للسائل و المحروم» و اینکه زکات واجب در مدینه بیان شد و برخی روایات نشان می دهد منظور حقوق مستحبی است که نیکوکاران در راه خدا از اموال خویش به سائلان و محرومان انفاق می کنند.
 

خداى متعال در آیه 19 سوره «ذاریات» در اوصاف پرهیزکاران بهشتى مى فرماید(در اموال آنها حقى براى سائل و محروم بود)؛ «وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ».
تعبیر به «حق» در اینجا یا به خاطر این است که خداوند بر آنها لازم شمرده است (مانند زکات و خمس و سائر حقوق واجب شرعى)، و یا آنها خود بر خویشتن الزام کرده و تعهد نموده اند، و در این صورت غیر حقوق واجب را نیز شامل مى گردد.
بعضى معتقدند: این آیه، تنها ناظر به قسم دوم است، و حقوق واجب را شامل نمى شود زیرا حقوق واجب در اموال همه مردم است، اعم از پرهیزگاران و غیر آنها و حتى کفار بنابراین وقتى مى گوید: در اموال آنها چنین حقى است، یعنى علاوه بر واجبات، آنها بر خود لازم مى دانند که در راه خدا از اموال خویش به سائلان و محرومان انفاق کنند، ولى، مى توان گفت: فرق نیکوکاران با دیگران، آن است که آنها این حقوق را ادا مى کنند، در حالى که دیگران مقید به آن نیستند.
این نیز گفته شده که تعبیر به «سائل» در مورد حقوق واجب است؛ چرا که حق سؤال و مطالبه دارد و تعبیر به «محروم» در حقوق مستحب است، که حق مطالبه در آن نیست.
«فاضل مقداد» در «کنز العرفان» تصریح مى کند: منظور از«حَقٌّ مَعْلُوم» حقى است که خود آنها در اموالشان قرار مى دهند و خویشتن را موظف به آن مى دانند.(1)
نظیر این معنى در سوره «معارج» آیات 24 و 25 آمده است مى فرماید«وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ».
و با توجه به این که، حکم وجوب زکات در مدینه نازل شده و آیات این سوره همگى مکّى است، نظر اخیر تأیید مى شود.
در روایاتى که از منابع اهل بیت(علیهم السلام) رسیده نیز تأکید شده که منظور از «حق معلوم» چیزى غیر از زکات واجب است.
در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم«وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ حُقُوقاً غَیْرَ الزَّکَاةِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسّائِلِ فَالْحَقُّ الْمَعْلُومُ غَیْرُ الزَّکَاةِ وَ هُوَ شَیْءٌ یَفْرِضُهُ الرَّجُلُ عَلَى نَفْسِهِ فِی مَالِهِ... إِنْ شَاءَ فِی کُلِّ یَوْم وَ إِنْ شَاءَ فِی کُلِّ جُمْعَة وَ إِنْ شَاءَ فِی کُلِّ شَهْر ...»؛ (ولى خداوند متعال در اموال ثروتمندان حقوقى غیر از زکات قرار داده، از جمله این که فرموده است: در اموال آنها حق معلومى براى سائل و محروم است، بنابراین «حق معلوم» غیر از زکات است و آن چیزى است که انسان شخصاً بر خود لازم مى کند که از مالش بپردازد... براى هر روز و یا اگر بخواهد در هر جمعه و یا در هر ماه...). (2)
در این زمینه احادیث متعدد دیگرى با تعبیرات مختلف از امام على بن الحسین(علیه السلام) و امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) نقل شده است. (3)
و به این ترتیب تفسیر آیه روشن است.
در این که، میان «سائل» و «محروم» چه تفاوتى است؟ جمعى گفته اند: «سائل» کسى است که از مردم تقاضاى کمک مى کند ولى «محروم» شخص آبرومندى است که براى معیشت خود نهایت تلاش و کوشش را به خرج مى دهد، اما دستش به جائى نمى رسد و کسب و کار و زندگیش به هم پیچیده است و با این حال خویشتن دارى کرده، از کسى تقاضاى کمک نمى کند.
این همان کسى است که از او تعبیر به «مُحارِف» مى شود؛ زیرا در تفسیر «مُحارِف» در کتب لغت و روایات اسلامى آمده است «او کسى است که هر قدر تلاش مى کند، درآمدى به دست نمى آورد، گوئى راه هاى زندگى به روى او بسته شده است».
این تعبیر، اشاره به این نکته است که، هرگز منتظر ننشینید نیازمندان نزد شما آیند و تقاضاى کمک کنند، بر شما است که جستجو کنید و افراد آبرومند محروم را که به گفته قرآن«یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّف» ؛ (افراد بى خبر آنها را از شدت خویشتن دارى غنى مى پندارند). (4) پیدا کنید و به آنها کمک نموده، گره مشکلاتشان را بگشائید و آبرویشان را حفظ نمائید و این، دستور مهمى است که براى حفظ حیثیت مسلمانان محروم بسیار مهم است.
البته، این افراد را مى توان از چهره هایشان شناخت«تَعْرِفُهُمْ بِسِیْماهُم».
آرى گرچه خاموشند ولى در عمق چهره آنها نشانه هاى رنج هاى جانکاه درونى براى افراد آگاه آشکار است، «و رنگ رخساره آنها از سرّ درونشان خبر مى دهد». (5)