«كَفَرَهُ» يعنى چيزى را پنهان و مخفى كرد و زارع را به اين اعتبار كافر گويند كه بذر را در زمين پنهان مى كند؛ همان طور كه به شب نيز كافر مي گويند به اين اعتبار كه با تاريكی خود همه چيز را پنهان كرده آنها را مي پوشاند.

در نوشته هاى برخى از قدما آمده كه در برخى سوره ها، آياتى برخلاف اصل سوره آمده است؛ يعنى اگر سوره اي مكّي است برخى آياتِ آن مدني و اگر مدني است برخى آيات آن مكّي است؛ اما این سخن صحیح نیست. يعني هر سوره اى كه مكّي است تمام آيات آن مكّي است و هر سوره اى كه مدني است تمام آيات آن مدني است.

قرآن در سوره «حاقّه» از طعامى به نام «غسلين» براى دوزخيان نام برده و مى فرمايد: «[به خاطر اعمالش] امروز در اينجا يار مهربانى ندارد و نه طعامى جز از غسلين، غذايى كه جز خطاكاران آن را نمى خورند». معروف ميان مفسّران و ارباب لغت این است که غسلين، خونابه اى است كه از بدن دوزخيان فرو مى ريزد و چون شبيه آبى است كه انسان با آن شستشو مى كند «غسلين» ناميده شده است.

خداوند در سوره «نساء» مى فرمايد: «آنانكه به آيات ما كافر شدند بزودى در آتش [هولناكى] وارد مى كنيم، هر زمان كه پوست هاى آنها بريان گردد آن را به پوست هاى ديگرى تبديل مى كنيم تا عذاب [الهى] را بچشند». امام صادق(ع) در پاسخ به اين سوال كه گناه پوست هاى تازه چيست كه بايد بسوزند؟ فرمودند: «پوست هاى نو همان پوست های سابق است و در عين حال غير آن است! اين مانند خشتى است كه بشكنند و دو مرتبه در قالب بريزند. خشت دوّم همان خشت اوّل است و در عين حال خشت تازه اى است!».

درباره خلود مرتكبان كبيره در آتش دوزخ دو نظر وجود دارد: 1. «وعيديه» گروهى از خوارجند كه معتقدند: هر گناه كبيره اي موجب كفر شده و باعث خلود در آتش مي شود. 2. اماميه و گروه كثيرى از معتزله و اشاعره معتقدند كه عذاب آنها سرانجام پايان مي پذيرد و آيات مربوط به عذاب جاودانِ مرتكبان كبيره ناظر به كسانى است كه گناهانشان منتهى به كفر و انكار مبدأ يا معاد يا نبوّت يا ضروريات دين شود. اضافه بر همه اينها آيه «اِنَّ اللهَ لَا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ» دليل روشنى است بر اينكه از ميان همه گنهكاران تنها مشركان هستند كه قابل بخشش نيستند و در جهنّم خلود دارند.

اينكه بعضي ها خلودِ كافران در دوزخ را «خلود نوعى» دانسته اند، با آيات خلود و جاودانگى عذاب كفّار سازگار نيست؛ چراكه ظهور يا صريح اين آيات، «خلود شخصى» است و پناه بردن آنها به اين گونه توجيهات به خاطر ناتواني در حل مشكلات بحث خلود است.

پیوند و روابط مردم گاهی سببی و گاهی نسبی است و گاهی حزبی و گاهی قبیلگی، که این نوع پیوندها مادّی است. علاوه بر این انسان یک پیوند معنوی هم دارد؛ مثل پیوند اخوّت. در برخی از مواقع پیوند مادّی با معنوی دچار تعارض می شود و باید یکی را انتخاب کرد. از منظر آیات و روایات راه حلّ تعارض ميان اين دو پيوند، تقديم پيوند معنوي بر مادّي است. مثلا هنگامی که فرزند حضرت نوح(ع) در آب غرق شد، وی درخواست نجات فرزندش را کرد، ندا آمد که او از اهل تو نیست و یا هنگامی که عقیل برادر امام علي(ع) درخواست کمک اضافی می کند؛ امام(ع) آهن گداخته در مقابلش قرار می دهد، و او را به یاد آتش دورخ می اندازد.

از نشانه هاي نزديك شدن «قيامت»، «دگرگوني زمين» است. به تاكيد «قرآن»، وعده الهى در آن روز تحقق مى يابد و اين زمين به زمين ديگر و آسمان ها [به آسمان هاى ديگر] مبدّل مى شود و انسان ها در پيشگاه خداوند واحد قهّار، ظاهر مى گردند. منظور از تبديل زمين به زمين ديگر در اينجا عوض شدن ذات آن نيست؛ بلكه منظور، تبديل صفات آن است، مانند از ميان رفتن كوه ها و صاف و مسطح شدن آن، بى آنكه ذات آن عوض شود.

مفسران درباره اينكه منظور از «ابواب جهنّم» چيست؟ چند احتمال داده اند؛ 1. درب هاى ورودى دوزخ همه به يك كانون منتهى مى گردد. 2. منظور، طبقات مختلف دوزخ است كه از نظر شدّت عذاب با يكديگر متفاوتند. بنابراين هر يك از اين درب هاى هفتگانه به يكى از اين طبقات باز مى شود. روايات متعددي از طريق شيعه و سني مؤيد اين تفسير است. 3. تعدّد دربها به خاطر تعدّد اقوام مختلفى است كه از آنها وارد مى شوند. 4. منظور، اعمال و گناهانى است كه سرچشمه ورود در دوزخ است.

قرآن در سوره «دخان» مى فرمايد: «مسلّماً درخت زقّوم، طعام گنهكار است كه همانند فلز گداخته در شكم ها مى جوشد، جوششى همچون آب سوزان». در توضيح اوصاف «زقّوم»، اين غذاى ناگوار دوزخى در سوره «صافّات» چنين آمده: «درخت [نفرت انگيز] زقّوم ...، آن درختى است كه از قعر جهنّم مى رويد!، شكوفه هايش همچون سرهاى شياطين است! آنها [مجرمان] از آن مى خورند و شكم خود را پر مى كنند». بنابراين «زقوم» نه تنها ناگوار و بدطعم و بدبو است؛ بلكه از نظر ظاهر نيز بسيار بد منظر است، به خلاف بسيارى از گياهان سمّى دنيا كه ظاهر زيبايى دارند!