مسلمانان در صده اول، قرآن را از اصحاب پيامبر(ص) فرا می گرفتند و پس از صحابه، از تابعين و پيشوايان بزرگى كه در شهرهاى آنان به سر مى بردند؛ مانند «سعيد بن المسيّب» در مدینه، و «عبيد بن عمير» در مکّه و ... اينان دانشمندان امّت و مرجع مسلمانان در زمينه هاى مختلف معارف اسلامى بودند؛ اما پس از این دوره، گروهی فنّ قرائت را رشته اختصاصی خود قرار داده و در قرائت قرآن شهرت یافتند. در ادامه گروهی دیگر تمام کوشش خود را در مسیر ضبط قرائت های صحیح به کار گرفتند و «ابوعبید قاسم بن سلام انصاری»، اولین فرد در این مسیر است.

سرنوشت «بنى اميّه» به مراتب بدتر از سرنوشت مردم عراق در حكومت «بنى عبّاس» شد تا آنجا كه مى نويسند: 90 نفر از سران بنى اميّه را در یک مجلس به قتل رساندند. بني عبّاس حتّى بر كودكان و مردگان بنی امیّه هم رحم نكردند و به نبش قبور حاكمانشان پرداختند و جنازه هاي «هشام بن عبدالملك»، «وليد بن عبدالملك» و «يزيد بن معاويه» را از قبر بيرون آورده و آتش زدند و هيچ كس از آنها سالم نماند مگر آنهائي كه به «اندلس» فرار كردند.

احمد بن ابى یعقوب اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح معروف به ابن واضح و مشهور به یعقوبى (م 292 ق به بعد) است که یکى از معروف ترین و مهم ترین مورّخان و کاتبان عباسیان به شمار مى رود. او اهل بغداد بوده و جدش از کارداران دربار منصور عباسى بود. وى به شهرهاى مختلف مناطق اسلامى مثل غرب جهان اسلام (اندلس)، مناطق شمال (آذربایجان و ارمنستان)، هند و مناطق عربى مسافرت کرده و دانش تاریخى و نجومى خود را افزایش و ارتقا داد.

ابو عمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبرّ قرطبى (368-463 ق) از دانشمندان بزرگ اهل سنت است که در شهر قرطبه اندلس یعنى منطقه مغرب جهان اسلام در دوره میانى تاریخ اسلام به دنیا آمده و در آنجا رشد یافته است. سپس رهسپار «دانیه»  شد. این شهر تحت سلطه ابوالحسن مجاهد عامرى (م 432 ق) بود که شخصى علم دوست بود. از این جهت اقامت ابن عبدالبر در دانیه از دوران پربرکت عمر او تلقى شده، زیرا بیشترین کتاب‌هایش را در این شهر تالیف کرده است. او پس از مرگ عامرى به ناحیه غرب اندلس مهاجرت کرد و در آنجا به منصب قضا گماشته شد. و در شاطبه درگذشت.

کتاب «الامامه و السیاسه» که نام دیگرش «تاریخ الخلفاء» است توسط ابو محمد عبد الله بن مسلم بن قتیبه دینورى (213ـ276ق) نوشته شده و تاریخ خلافت و شروط آن از زمان وفات نبى اکرم(صلى الله علیه وآله) تا عهد «امین» و «مامون» را در بر گرفته است. دینورى در این کتاب اخبار راویان حجاز را نقل کرده و روایات مربوط به حوادث شیعیان را نیز آورده است. متاخران در مورد نسبت این کتاب به دینورى تشکیک و تردید کرده اند؛ اما این کتاب از دیر باز به نام او شهرت یافته است. یکى از علل تردید و شک درباره انتساب کتاب به ابن قتیبه این است که در این کتاب وقایعى به نفع شیعه و عقاید آن، و درطعن صحابه ذکر شده است که بزرگان اهل سنت مى گویند بعید به نظر مى رسد که این مطالب توسط وى نوشته شده باشد. به هر حال مطالب کتاب با تاریخ و عقاید شیعه موافق بوده و مورد توجه علماى شیعه و حتى اهل سنت قرار گرفته است. و على رغم شک و تردید در انتساب کتاب به دینورى، علماى بزرگ اهل سنت مثل قلقشندى، ابن شبّاط تونسى، قاضى ابوبکرابن عربى، با نقل مطالب کتابش در مورد مسائل خلافت، ابن قتیبه را مورد طعن قرار داده اند که چرا مطالبى در مذمت و طعن صحابه و به نفع شیعه سخن گفته است. یک چهارم کتاب به خلافت امام علی(ع) اختصاص دارد.

 «الاستیعاب» یکى از کتاب هاى مهم اهل سنت درباره صحابه شناسى و رجال حدیث می باشد که توسط ابوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبرّ قرطبى (368-463 ق) تالیف شده است. این کتاب در اوایل قرن پنجم نوشته شده و اولین کتاب ابن عبدالبر می باشد. علماى پس از وى او را به دلیل تالیف این کتاب بسیار ستوده اند. این کتاب از منابع بسیار مهم دانشمندان علم رجال، حدیث، تاریخ، انساب، و صحابه شناسى به شمارمی رود. ابن عبدالبرّ در این کتاب، منابع خود را ذکر کرده و علاوه بر طرح مباحث رجالى و نقل احادیث، به نقد روایات نیز پرداخته است. نویسنده نسبت راویان با وقایع تاریخ اسلام را نیز یادآور شده است که علاوه بر مشخصات فردى راوى، نقش اجتماعى او را هم تبیین کرده است که در ترسیم دقیق شخصیت راویان و بازسازى صحنه هاى تاریخى نقش اساسى دارد.

مرگ ملت ها غالباً بر اثر انحراف از مسير حق و عدالت، رفتار ظالمانه، غرق شدن درشهوات و تجمل پرستى است. فناى تمدن هاى بابل، فراعنه، کلدانيان، آشوريان، مسلمانان اندلس و ...اين حقيقت را نشان مى دهد که در لحظه رسيدن فرمان نابودى، حتى ساعتى نتوانستند پايه هاى لرزان حکومت خویش را نگاه دارند.

زمام داران اموى و عباسى اين تفاوت را داشتند كه خلفاى اموى - به استثناى معاويه و عمر بن عبد العزیز - چندان ارتباطى با رجال و دانشمندان دينى نداشتند، بلكه بيشتر به امور سیاسی، از قبیل سرکوب ساختن نهضت های داخلی، فتوحات خارجی، تنظیم امور مالى كشور و امثال اينها مى‏ پرداختند. از اين رو حكومت آنان از وجهه دينى بر خور دار نبود. ولى هنگامى كه عباسيان روى كار آمدند، قضيه برعكس شد: حكومت رنگ دينى به خود گرفت، كوشش براى بهره‏ بردارى از عوامل مذهبى به نفع حكومت آغاز گرديد، و تظاهر به دين دارى رواج يافت.

غرب تلاش می کند به مردم شرق و حتی مردم خودش بقبولاند که تمام پیشرفت و صنعت و علم از اول مربوط به غرب بوده و در تمام علوم، شرق همیشه پیرو و دنباله رو غرب بوده است. آری با اینکه آنها نمی خواهند بپذیرند که تمام پیشرفت آنها مدیون علم و تمدن شرق بوده است ولی آثار و علوم شرق آن قدر زیاد و روشن است که قابل انکار نیست؛ علاوه براین برخی از دانشمندان غربی اعتراف دارند که پیشرفت غرب مدیون علوم و حرکت دانشمندان مسلمان می باشد.