در ابتداي امر گمان می رود كه در ده آيه از آيات قرآن (مانند آیه 185 سوره بقره) تناقض وجود دارد؛ اما با بررسی دقيق متوجه می شويم كه در آيات قرآن هيچ اختلاف و تنافی وجود ندارد.

امام علی(ع) در نامه 46 نهج البلاغه به مالک اشتر درباره برخورد با مردم سفارش مي كند كه: «شدت عمل را با نرمش در آميز. مادام كه مدارا كردن بهتر است مدارا كن؛ اما در آنجا كه جز شدت عمل تو را بى نياز نمى كند تصميم به شدّت بگير. پر و بالت را براى مردم بگستران و با چهره گشاده با آنان روبه رو شو و در برابرشان نرم خو باش و مساوات را در ميان آنها حتى در مشاهده و نگاه كردن با گوشه چشم و اشاره كردن و تحيّت و تعارفات رعايت كن تا زورمندان در نقض عدالت به نفع خودشان طمع نورزند و ضعيفان از عدالت تو مأيوس نشوند».

قرآن درباره بهترين شيوه گفتگو با اهل كتاب مي فرمايد: «با اهل كتاب جز به روشى كه از همه نيكوتر است گفتگو نكنيد». به اعتقاد جمعى از مفسّران، منظور از بهترين شيوه اين است كه با آنها با ملايمت، نرمى، مدارا و محبّت رفتار شود. در برابر خشونت، نرمش و در برابر غضب، بردبارى و در مقابل شرارت، خيرخواهى و در مقابل شتاب زدگى، تأنّى نشان داده شود.

اگرچه اسلام «رفق» و «مدارا» با مردم را مطلوب دانسته و به آن سفارش می کند، اما «مداهنه» را امری مذموم و ناپسند می داند. «مداهنه» به معنی آن است که انسان، منکر و ناپسندی را از کسی مشاهده کند، اما به خاطر رعایت او، یا به علت بی مبالاتی و سستی در دین، امر به معروف و نهی از منکر را ترک کرده و متعرّض او نشود.

«تعصّب» به معناى پاى بندى و وابستگى شديد به چيزى است كه به دو شكل ظهور مى كند؛ در شكل منفى كه همان وابستگى هاى شديد و دور از منطق و بى قيد و شرط به مسائل كم ارزش و گاه بى ارزش و موهوم است كه سرچشمه بسيارى از نزاع هاى خونين و كشمكش هاى پر دردسر است. در شكل مثبت؛ يعنى ايستادگى و پايمردى بر امورى كه ارزش هاى والاى انسانى و اخلاقى و اجتماعى را تشكيل مى دهد و اين نوع تعصّب نه تنها عيب نيست؛ بلكه يكى از نقاط قوّت و مثبت است؛ مانند كسى كه براى حفظ دين و ايمان و يا حفظ كشور و ناموس و آبرويش پافشارى به خرج مى دهد.

ایشان می فرماید: «آنجا كه مدارا سبب خشونت شود خشونت مدارا محسوب خواهد شد». در واقع زندگی بر اساس نرمش و مداراست؛ اما گاه افرادى با سوء استفاده از اين رفتار انسانى، به خشونت خود مى افزايند، که خشونت در مقابل اين افراد تنها طريق تغییر رفتار و اصلاح آنان است.

خداوند در آیه 4 سوره «قلم» در توصیف پیامبر(ص) مى فرماید: «تو صاحب اخلاق عظیم و برجسته اى هستى». بعضى از مفسران، خلق عظیم پیامبر(ص) را به «صبر در راه حق، گستردگى بذل و بخشش، تدبیر امور، رفق و مدارا، و تحمل سختى ها در مسیر دعوت به سوى خدا، عفو و گذشت، و جهاد در راه پروردگار، و ترک حسد و حرص» تفسیر کرده اند، گرچه همه این صفات در پیامبر(ص) بود، ولى «خُلُق عظیم» او، منحصر به اینها نبود.