آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در نامه 46 نهج البلاغه به مالک اشتر درباره برخورد با مردم سفارش مي كند كه: «شدت عمل را با نرمش در آميز. مادام كه مدارا كردن بهتر است مدارا كن؛ اما در آنجا كه جز شدت عمل تو را بى نياز نمى كند تصميم به شدّت بگير. پر و بالت را براى مردم بگستران و با چهره گشاده با آنان روبه رو شو و در برابرشان نرم خو باش و مساوات را در ميان آنها حتى در مشاهده و نگاه كردن با گوشه چشم و اشاره كردن و تحيّت و تعارفات رعايت كن تا زورمندان در نقض عدالت به نفع خودشان طمع نورزند و ضعيفان از عدالت تو مأيوس نشوند».

امام(عليه السلام) در بخشی از نامه 46 نهج البلاغه، بعد از بیان پاره ای از اوصاف مالک اشتر دستورات مهمى را به او در زمينه رفتار با مردم مى دهد نخست مى فرمايد: (بنابراين از خداوند در امورى كه براى تو مهم است يارى بجوى)؛ «فَاسْتَعِنْ بِاللهِ عَلَى مَا أَهَمَّكَ». اشاره به اينكه خميرمايه همه موفقيّت ها تكيه بر ذات پاك خدا و يارى جستن از اوست.
در دستور دوم مى فرمايد: (سخت گيرى و شدت عمل را با نرمش در آميز)؛ «وَ اخْلِطِ الشِّدَّةَ بِضِغْث(1)مِنَ اللِّينِ». اشاره به اينكه كشوردارى و اصولا هيچ برنامه اجتماعى و شخصى را نمى توان با شدت عمل و عُنف به سامان رسانيد؛ بلكه بايد نرمش و شدت با هم آميخته شود كه اگر تنها برنامه هاى شديد و سخت گيرانه باشد موجب تنفر و گاه كينه و عداوت مى گردد و كار به جايى نمى رسد و اگر تمام، نرمش و ملايمت باشد، بسيارى از افراد، كار خود را جدّى نمى گيرند و موجب سستى و فشَل مى شود. اين همان چيزى است كه در برنامه انبيا تحت عنوان «مُبَشِّراً وَ نَذيراً» آمده است و خداوند عالم در عين اينكه در جاى عفو و رحمت ارحم الراحمين است، به هنگام مجازات اشد المعاقبين است.
در دستور سوم براى اينكه معلوم شود اصل، رِفق است يا شدّت مى فرمايد: (مادام كه مدارا كردن بهتر است مدارا كن؛ اما در آنجا كه جز شدت عمل تو را بى نياز نمى كند تصميم به شدّت بگير)؛ «وَ ارْفُقْ مَا كَانَ الرِّفْقُ أَرْفَقَ وَ اعْتَزِمْ بِالشِّدَّةِ حِينَ لاَ تُغْنِي عَنْكَ إِلاَّ الشِّدَّةُ». به اين ترتيب اصل و اساس در مناسبات ميان حاكميّت و مردم، بلكه در تمام مديريت ها رفق و مداراست؛ ولى اگر كسانى از مدارا كردنِ مدير، خواستند سوء استفاده كنند، جز برخورد شديد چيز ديگرى كارساز نيست. همچنین در روايت معتبری مى خوانيم كه رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: «إِنَّ الرِّفْقَ لَمْ يُوضَعْ عَلَى شَيْء إِلاَّ زَانَهُ وَ لاَنُزِعَ مِنْ شَيْء إِلاَّ شَانَهُ»(2)؛ (رفق و مدارا بر هيچ چيز گذارده نمى شود مگر اينكه آن را زينت مى بخشد و از چيزى برگرفته نمى شود مگر اينكه آن را زشت و بدنما مى كند).
چو پرخاش بينى تحمل بيار *** كه سهلى ببندد در كارزار
به شيرين زبانى و لطف و خوشى *** توانى كه پيلى به مويى كَشى
امروز هم مشاهده مى كنيم كه بهترين راه براى مبارزه با مفاسد اجتماعى و امر به معروف و نهى از منكر استفاده از برخوردهاى محبّت آميز و منطق توأم با ادب و مداراست كه اكثريت افراد از اين طريق رام مى شوند؛ ولى گروه اندكى هستند كه جز با شدت عمل دست از اعمال خلاف بر نمى دارند.
در چهارمين، پنجمين و ششمين دستور مى فرمايد: (پر و بالت را براى مردم بگستران [و تواضع كن] و با چهره گشاده با آنان روبه رو شو و در برابر آنان نرم خو و ملايم باش)؛ «وَ اخْفِضْ لِلرَّعِيَّةِ جَنَاحَكَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَكَ». اين تعبيرات در واقع برگرفته از آيات شريفه قرآن است؛ در يك جا خطاب به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) مى فرمايد: «وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنينَ»(3)؛ (و پر و بالِ [عطوفت] خود را براى مؤمنين فرود آر). و در جاى ديگر مى فرمايد: «فَبِما رَحْمَة مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُم»(4)؛ (به سبب رحمت الهى، در برابر مؤمنان، نرم و مهربان شدى).
در هفتمين و آخرين توصيه مى فرمايد: (و مساوات را در ميان آنها حتى در مشاهده و نگاه كردن با گوشه چشم و اشاره كردن و تحيّت و تعارفات رعايت كن تا زورمندان در نقض عدالت به نفع خودشان طمع نورزند و ضعيفان از عدالت تو مأيوس نشوند. والسّلام)؛ «وَ آسِ(5)بَيْنَهُمْ فِي اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَةِ وَ الاِْشَارَةِ وَ التَّحِيَّةِ، حَتَّى لاَيَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِي حَيْفِكَ(6)وَ لاَيَيْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِكَ. وَالسَّلاَمُ». اين دستور كه هم در مورد زمامداران و مديران جامعه آمده و هم در كتاب القضاء در وظايف قضات ديده مى شود دستورى است شايد منحصراً در اسلام كه قاضى يا فرماندار و زمامدار به هنگامى كه ارباب رجوع نزد او مى آيند، همه را با يك چشم بنگرد؛ اگر احترام مى كند و برمى خيزد، براى همه برخيزد اگر تحيّت مى گويد و پاسخ سلام را به نحو اكمل ادا مى كند، با همه چنين باشد و حتى نبايد به بعضى با تمام چشم نگاه كند و بعضى ديگر با گوشه چشم. اين امر سبب مى شود كه همه حساب خود را بكنند و بدانند جايى كه در اين امور ساده مساوات و عدالت رعايت مى گردد نبايد انتظار داشت در امور مهم تبعيض واقع شود.(7)