آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

نفس معانی مختلفی دارد مانند روان، جان، حیات، جاندار، شخص، ذات، میل، خویشتن، خود و... . باید توجه داشت که در سوره انبیاء این واژه به معنای مجموع جسم و جان و برای اشاره به این حقیقت و قانون کلی است که مرگ برای همه انسان ها پدید می آید، اما در سوره زمر نفس به معنی روح است و فقط اشاره ای به چگونگی پدید آمدن مرگ با قطع ارتباط روح از جسم صورت می گیرد و بدیهی است که این دو بیان تناقضی با هم ندارند.

پاسخ این سؤال را می توان با تأمل در معنا و تفسیر صحیح این دو آیه یافت. وقتی در آیه 35 سوره انبیاء سخن از «چشیده شدن مرگ توسط هر نفسی»(1) است، منظور این است که «هر انسانى طعم مرگ را مى‏ چشد».(2) در توضیح، می گوییم: واژه «نفس» در لغت به معانی ای همچون روح، روان، جان، حیات، جاندار، شخص، ذات، میل، خویشتن، خود و... ترجمه شده است.(3)  این واژه در قرآن مجيد نیز در معانى مختلفى به كار رفته است. نخستين معناى قرآنی «نفس» معنای «ذات يا «خويشتن خويش» است. اين معناى وسيعى است كه حتى بر ذات پاک خداوند اطلاق نیز مى شود چنان كه در آیه 12 سوره انعام مى خوانيم: «كَتَبَ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»؛ (خداوند رحمت را بر خويش لازم كرده است). غیر از آن، اين كلمه در قرآن برای وجود انسان يعنى مجموعه «جسم و روح» او به كار رفته است. مانند آیه 32 سوره مائده: «مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعا»؛ (كسى كه انسانى را بدون اينكه قتلى انجام دهد يا فساد در زمين كرده باشد بكشد گويى همه انسانها را كشته است). پيدا است كه منظور از «نفس» در این آیه از سوره انبیاء، همین معناى دوم است. بنابراين منظور از این آیه بيان قانون كلى مرگ در باره انسان ها است.(4) در این معنی و هنگام قتل یا مرگ آنچه می میرد جسم است و آنچه تمام می شود حیات مصطلح جسمی، نباتی و مادی انسان است.

تصویری که از مرگ در آیه 42 سوره زمر ارائه می شود، ارتباطی به معنایی که در آیه 35 سوره انبیاء نقل شده ندارد. در سوره زمر می خوانیم: «اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حينَ مَوْتِها»؛ (خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مى كند.) «توفی» به معنای گرفتن چیزی به طور تمام و کامل است(5) مثلا وقتی گفته می شود: «توفيت حقى من فلان» یا مثلا وقتی گفته می شود «استوفيت حقى من فلان»، معنايش اين است كه: من تمامى حقم را از فلانى گرفتم. برای توضیح معنای قبض ارواح انسان ها توسط خداوند باید به این نکته توجه داشت که انسان تركيبى است از روح و جسم.(6) روح گوهرى است غير مادى كه ارتباط آن با جسم مايه نور و حيات آن است و به هنگام مرگ خداوند اين رابطه را قطع مى كند و روح را به عالم ارواح مى برد.(7) باید توجه داشت که در هنگام مرگ مجموع روح و بدن گرفته نمی شوند بلکه همان طور که گفتیم علاقه روح از بدن قطع مى گردد و ديگر روح به كار تدبير بدن و دخل و تصرف در آن نمى پردازد.(8)

با این توضیحات روشن می شود که در هر کدام از آیات چه تصویری از مرگ ترسیم شده است. در آیه اول بیانی کلی راجع به مرگ همه انسان ها مورد اشاره قرار گرفته است و در آیه دوم صحبت از چگونگی پدید آمدن مرگ با قطع ارتباط روح از بدن به میان آمده است و در چنین وضعیتی مشخص است که این دو آیه هیچ تناقضی با هم ندارند.