آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) ضمن توصيه گنهكاران به توبه، می فرماید: «خداوند در صورتى كه مرتكب بدى شوى مانع توبه كردن تو نمي شود، در كيفر تو تعجيل نمي كند، هرگز تو را به سبب توبه و انابه سرزنش نمى كند، حتى در آنجا كه رسوايى سزاوار توست تو را رسوا نمي سازد، در قبول توبه بر تو سخت نگرفته، در محاسبه جرايمِ تو دقت و موشكافى نكرده، هيچ گاه تو را از رحمتش مأيوس نساخته [هرچند گناه تو سنگين و بزرگ باشد]؛ بلكه بازگشت تو از گناه را حسنه قرار داده [و مهم تر اينكه] گناه تو را يكى حساب مى كند و حسنه ات را ده برابر حساب مى كند و درِ توبه و بازگشت را [هميشه] به رويت باز نگه داشته است».

امام علي(عليه السلام) در قسمتی از نامه 31 «نهج البلاغه»، که خطاب به امام حسن(علیه السلام) است، بعد از مسئله دعا به مسئله توبه مى پردازد و با تعبيراتى بسيار گويا و پرمعنا لطف الهى را به گنهكارانِ توبه كار شرح مى دهد و در هشت جمله بر آن تأكيد مى ورزد.
1. (خداوند در صورتى كه مرتكب بدى شوى مانع توبه كردن تو نشده [و درهاى آن را به روى تو گشوده است])؛ «وَ لَمْ يَمْنَعْكَ إِنْ أَسَأْتَ مِنَ التَّوْبَةِ».
2. (در كيفر تو تعجيل نكرده [و آن را به موجب اينكه ممكن است توبه كنى به تأخير انداخته])؛ «وَ لَمْ يُعَاجِلْكَ بِالنِّقْمَةِ».
3. (هرگز تو را به سبب توبه و انابه سرزنش نمى كند [آن گونه كه انتقام جويان، توبه كاران را زير رگبار ملامت و سرزنش قرار مى دهند])؛ «وَ لَمْ يُعَيِّرْكَ بِالْإِنَابَةِ».
4. (حتى در آنجا كه رسوايى سزاوار توست تو را رسوا نساخته [آن گونه كه تنگ نظرانِ بى گذشت فورا اقدام به رسواسازى و افشاگرى درباره خطاكاران مى كنند])؛ «وَ لَمْ يَفْضَحْكَ حَيْثُ الْفَضِيحَةُ بِكَ أَوْلَى».
5. (در قبول توبه بر تو سخت نگرفته است [آن گونه كه معمول افرادِ كوتاه نظر است])؛ «وَ لَمْ يُشَدِّدْ عَلَيْكَ فِي قَبُولِ الْإِنَابَةِ».
6. (در محاسبه جرايمِ تو دقت و موشكافى نكرده [؛ بلكه به آسانى از آن گذشته است])؛ «وَ لَمْ يُنَاقِشْكَ(1) بِالْجَرِيمَةِ».
7. (هيچ گاه تو را از رحمتش مأيوس نساخته [هرچند گناه تو سنگين و بزرگ باشد]؛ بلكه بازگشت تو از گناه را حسنه قرار داده [و از آن مهم تر اينكه] گناه تو را يكى محسوب مى دارد و حسنه ات را ده برابر حساب مى كند)؛ «وَ لَمْ يُؤْيِسْكَ مِنَ الرَّحْمَةِ، بَلْ جَعَلَ نُزُوعَكَ(2) عَنِ الذَّنْبِ حَسَنَةً، وَ حَسَبَ سَيِّئَتَكَ وَاحِدَةً، وَ حَسَبَ حَسَنَتَكَ عَشْراً».
8. (درِ توبه و بازگشت و عذرخواهى را [هميشه] به رويت باز نگه داشته)؛ «وَ فَتَحَ لَكَ بَابَ الْمَتَابِ، وَ بَابَ الْإِسْتِعْتَابِ(3)».
اين تعبيرات در واقع برگرفته از آيات مختلف «قرآن مجيد» است كه توبه و آثار توبه و الطاف و عنايات الهى را در زمينه آن بازگو مى كند.
در يك جا مى فرمايد: «وَ تُوبُوا إِلَى اللهِ جَميعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»(4)؛ (و اى مؤمنان همگى به سوى خدا بازگرديد، تا رستگار شويد). در جاى ديگر در مورد قبولى توبه مى فرمايد: «وَ هُوَ الَّذِى يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ»(5)؛ (او كسى است كه توبه را از بندگانش مى پذيرد و بدى ها را مى بخشد). در مورد عدم تعجيل عقوبت مى فرمايد: «وَ رَبُّكَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ لَوْ يُؤاخِذُهُمْ بِما كَسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذابَ»(6)؛ (و پروردگارت آمرزنده و داراى رحمت است؛ اگر مى خواست آنان را به سبب اعمالشان مجازات كند عذاب را هر چه زودتر براى آنها مى فرستاد). درباره عدم يأس از رحمت با عبارتى مملوّ از لطف و محبّت به پيامبرش مى گويد: «قُلْ يا عِبادِىَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَّحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ»(7)؛ (بگو اى بندگانِ من كه بر خود اسراف و ستم كرده ايد از رحمت خداوند نوميد نشويد كه خداوند همه گناهان را مى آمرزد؛ زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است). در مورد تبديل سيئات به حسنات مى فرمايد: «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ»(8)؛ (مگر كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند خداوند سيئات آنان را به حسنات مبدّل مى كند).
درباره ثبت سيئات به اندازه خودش و ثبت خوبى ها به ده برابر مى فرمايد: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَى إِلَّا مِثْلَها وَ هُمْ لَا يُظْلَمُونَ»(9)؛ (هر كس كار نيكى به جا آورد، ده برابر آن پاداش دارد، و هر كس كار بدى انجام دهد، جز به مانند آن، كيفر نخواهد ديد؛ و ستمى بر آنها نخواهد شد).
به يقين توبه اوّلين گام براى پيمودن راه حقّ است و به همين دليل، سالكان مسير الى الله آن را منزلگاه اوّل مى شمرند و اگر در فرمايش امام(عليه السلام) به دنبال دعا ذكر شده براى آن است كه توبه نيز نوعى دعاست؛ دعا، تقاضاى عفو و رحمت خداست و تا اين گام برداشته نشود و روح و دل از غبار گناه شستشو نگردد و حجابِ معصيت از برابر چشم دل كنار نرود، پيمودنِ اين راه، مشكل يا غير ممكن است.
در دعاها و روايات معصومين(عليهم السلام) نيز اشارات زياد و تعبيرات لطيفى در اين باره ديده مى شود؛ از جمله در «مناجات تائبين» (نخستين مناجات از مناجات هاى پانزده گانه حضرت سيّدالساجدين(عليه السلام)) مى خوانيم: «إلهي أَنْتَ الَّذِي فَتَحْتَ لِعِبَادِكَ بَاباً إِلَى عَفْوِكَ سَمَّيْتَهُ التَّوْبَةَ فَقُلْتَ: «تُوبُوا إِلَى اللهِ تَوْبَةً نَصُوحاً»(10) فَمَا عُذْرُ مَنْ أَغْفَلَ دُخُولَ الْبَابِ بَعْدَ فَتْحِه»؛ (معبودِ من! تو همان هستى كه درى به سوى عفو و رحمت خودت به روى بندگانت گشوده اى و نام آن را توبه نهاده اى [سپس اذن عام دادى] و گفتى: همگى توبه كنيد و به سوى خدا بازگرديد توبه اى خالص از هرگونه ناخالصى ها پس كسانى كه از ورود بر اين باب رحمت غافل مى شوند چه عذرى دارند).
آرى امام(عليه السلام) به عنوان راهنمايى آگاه و پر تجربه، دست فرزند جوانش را گرفته و از منزلگاه هاى اين مسير يكى پس از ديگرى عبور مى دهد تا به جوار قرب الهى واصل گردد.(11)