درباره اينكه ذوالقرنين» كيست؟ ميان مفسران اختلاف است. اما مهمترين اقوال اين سه قول است. 1. اسكندر مقدوني بود. 2. يكي از پادشاهان يمن بود. 3. كورش كبير بود. وجه نامگذاري به «ذوالقرنين» يا به خاطر رسيدن به شرق و غرب عالم يا زندگي يا حكومت در دو قرن يا برآمدگي مخصوص در دو طرف سر او بوده است. دو نظر اول مدرك محكمي ندارند و بهترين نظريه قول سوم است؛ چراكه قرآن از صفات ممتاز ذوالقرنين تعريف كرده و اسباب پيروزي‌ها را در اختيار او گذاشته و سازنده يكى از مهمترين سدها بوده و متون تاريخي، اين اوصاف اخلاقي را براي كورش تاييد كرده است.

برخي سد «ذوالقرنين» را با «ديوار چين» منطبق مي دانند؛ درحالی که در ساخت اين ديوار از آهن و مس استفاده نشده، و یا در يك تنگه باريك كوهستانى بنا نگرديده، بلكه صدها كيلومتر طول آن است. بعضى ديگر أن را «سد مأرب» در سرزمين يمن مى دانند؛ در حالى كه سد مأرب در يك تنگه كوهستانى، و براى جلوگيرى از سيلاب و ذخيره آب ساخته شده است. اما بر طبق گواهى دانشمندان، در سرزمين قفقاز و در بین سلسله كوه هاي آن منطقه، تنگه معروف «داريال» وجود دارد، و در آنجا ديوار آهنين باستانى به چشم مى خورد، كه عده اي آن را سد ذوالقرنين مي دانند.

مورخان درباره تاریخ زندگانی و خصلتهای کورش، اختلاف نظرهای فراوانی دارند. از آنجا که زندگی کورش از جنبه فتوحاتش، شباهت زیادی با ذوالقرنین دارد، این فرضیه قوت گرفته، که او همان ذوالقرنین است و ذوالقرنین پیامبر بوده است، پس کورش پیامبر بود. امّا این یک «احتمال» است که کوروش همان ذوالقرنین باشد، از طرفی آیات قرآن صراحتی بر پیامبری ذوالقرنین ندارند و روایات اسلامی پیامبری ذوالقرنین را نفی می کنند.

قرآن در سوره «كهف» به معرفي شخصيت «ذوالقرنين» مي پردازد كه پاسخی است از پیامبر(ص) به گروهی از طایفه قریش. قرآن می فرماید: «ما در روى زمين او را تمكّن داديم و اسباب هر چيز را در اختيارش نهاديم». در واقع خداوند اسبابي را در اختيارش گذارده بود اعم از عقل، مديريت صحيح و امكانات مادى. اینكه قرآن می فرماید: «ما به ذوالقرنين گفتيم»، ممکن است مقصود الهام قلبى باشد، همانند غير پيامبران، و يا مى خواهد نبوت او را مطرح نماید.

داستان «ذوالقرنین» داراى نكات آموزنده بسياري است؛ مثلا: هيچ كارى در جهان بدون توسل به اسباب امكان ندارد، لذا خدا براى پيشرفت ذوالقرنين اسباب پيروزى را به او داد و او نيز به خوبى استفاده كرد. دیگر این که، هيچ حكومتى بدون تشويق خادمان و مجازات خطاكاران به پيروزى نمي رسد. ديگر اینکه حكومت نمى تواند نسبت به تفاوت و تنوّع زندگى مردم و شرايط مختلف آنها بى اعتنا باشد و اینکه امنيّت، نخستين و مهمترين شرط يك زندگى سالم اجتماعى است و ...

در اين كه «ذوالقرنين» چه کسی بوده، در ميان مفسران اختلاف است؛ برخي او را اسكندر مقدونى دانسته، و بعضي او را از پادشاهان يمن مي دانند، اما نظريه سوم، ذوالقرنين را كوروش كبير معرفی می کند. دو نظريه اول، هيچ مدرك تاريخى ندارد ولی از آنجا که قرآن ذوالقرنين را داراى صفات ممتازى از جمله خداباوری و امداد و یاری توسط خداوند و ... مي داند نظریه سوم قابل قبول به نظر می رسد.

با توجه به آیات 92 ـ 98 سوره «کهف» سدّی توسط ذوالقرنین برای دفاع از عده ای که از ناحیه دشمنان سرسختى به نام «یأجوج و مأجوج» در عذاب بودند، از فولاد ساخته شد و با لایه اى از مس پوشیده شد تا از نفوذ هوا و پوسیدن حفظ شود و به قدرى مستحکم بود که آن گروه مفسد، قادر نبودند از آن بالا بروند، و نه قادر بودند در آن شکافی ایجاد کنند.

برخی سدّ ذوالقرنین را با دیوار معروف چین منطبق می دانند، برخی هم می گویند «سدّ مأرب» در سرزمین «یمن» مى باشد. ولى طبق گواهى دانشمندان در سرزمین «قفقاز» میان دریاى خزر و دریاى سیاه، سلسله کوه هائى است همچون یک دیوار که شمال را از جنوب جدا مى کند، تنها تنگه اى که در میان این کوه هاى دیوار مانند وجود دارد تنگه «داریال» معروف است و در همانجا تاکنون دیوار آهنین باستانى به چشم مى خورد و به همین جهت، بسیارى معتقدند: سدّ ذو القرنین همین سدّ است.

در قرآن مجید، در دو سوره از یأجوج و مأجوج سخن به میان آمده، یکى در سوره «کهف»و دیگرى در سوره «انبیاء». آیات قرآن به خوبى گواهى مى دهد این دو نام، متعلق به دو قبیله وحشى خونخوار بوده است که مزاحمت شدیدى براى ساکنان اطراف مرکز سکونت خود داشته اند. در تورات هم از آنها به عنوان «گوگ» و «مأگوگ» یاد شده است، که ظاهرا در دوردست ترین نقطه شمال آسیا زندگى داشتند. مردم «قفقاز» به هنگام سفر کوروش به آن منطقه تقاضاى جلوگیرى از آنها را از وى نمودند، و او نیز اقدام به کشیدن سدّ معروف ذو القرنین نمود.

مورخان درباره تاریخ زندگانی و خصلتهای اخلاقی کورش کبیر، اختلاف نظرهای فراوانی دارند. امّا از آنجا که زندگی کورش از نظر تاریخی، به ویژه در فتوحاتش، شباهت زیادی با فردی به نام «ذوالقرنین» دارد، این «فرضیه» قوّت گرفته، که او همان ذوالقرنین است که فردی صالح و خداپرست بود و حکومتی وسیع تشکیل داد. بر این اساس، صحت انتساب کتیبه موجود به کورش - که مطالب شرک آلود دارد - زیر سوال می رود.