افعال اختيارى انسان؛ يكى از مسائل مورد بحث ميان «اشاعره» و «اهل عدل» است. «ابوالحسن اشعرى» مى گويد: «مقتضاى توحيد ربوبيّت آن است كه هر چه در عالَم هستى پديد آيد؛ از جمله افعال اختيارى انسان، با اراده خداوند انجام مى گيرد، و ...». لکن باید گفت: بی شك، اراده شخصى انسان در انجام افعال اختيارى وى نقش داشته و افعال انسان به خود وى منتسب می گردد و پيامدهاى آن، گردنْ گير خود اوست. و اين امر، از قضاياى وجدانى محسوب مى شود؛ يعنى روشن بودنِ آن ضرورى و بديهى است و نيازى به استدلال و اقامه برهان ندارد.

توحید افعالی یعنى هر وجودى، هر حرکتى و هر فعلى در عالم است به ذات پاک خدا برمى گردد. این عقیده با عقیده به اختیار انسان منافاتی ندارد؛ زیرا اگر افعال انسان را به خدا نسبت می دهیم به خاطر آن است که همه مقدّمات و اسباب آن را او در اختیار ما گذاشته است. ولى از این نظر که تصمیم نهایى با ما است، ماییم که از قدرت و اختیار خداداد استفاده کرده و یکى از دو طرف فعل یا ترک را انتخاب مى کنیم، از این جهت افعال به ما نسبت داده مى شود و ما در مقابل آنها مسئول هستیم.

جبریون به آیه 101 سوره انعام، استدلال کرده و گفته اند: خداوند آفریننده همه چیز است، پس آفریننده افعال ما نیز هست و این همان جبر است. لکن خالقیت خداوند حتى نسبت به افعال ما منافاتى با اختیار ما ندارد؛ زیرا افعال ما را هم مى توان به ما نسبت داد و هم به خدا. اگر به خدا نسبت دهیم به خاطر آن است که او به ما قدرت و نیرو داده و همه مقدمات عمل از اوست پس او خالق آنهاست .ولى از این نظر که ما یکى از دو طرف فعل یا ترک را انتخاب مى کنیم، آنها فعل ماست و ما در مقابل آنها مسئولیم.

اینکه خداوند هر کسی را بخواهد بر تخت می نشاند و هر کس را اراده کند بر خاک مذلت قرار می دهد، یک مفهوم کلی دارد و بر اساس مشیت عام الهی یک سلسله اسباب برای پیشرفت در این جهان قرار داده شده که تمام حکومت های خوب و بد را شامل می شود. اگر افراد ستمگر از آن وسایل استفاده کردند و ملت هائى ضعیف و ترسو، به آن تن دادند نتیجه اعمال خود آنها است. و اگر ملت ها آگاه بودند و آن عوامل را از دست جباران گرفته و به دست صالحان دادند باز نتیجه اعمال آنها است.

با آفرینش آدم، تمام فرزندان او تا قیامت که دارای شعور کافی برای شنیدن بودند به ندای ألست بربّکم؟ بلی گفتند. این عالم را عالم ذر و این پیمان را پیمان الست نامیده اند. یا اینکه این عالم، عالم استعدادها و این پیمان، پیمان فطرت است. به هنگام خروج فرزندان آدم به صورت نطفه از صلب پدران به رحم مادران، استعداد درک حقیقت توحید به آنها داده شد. در این نظریه سؤال و جواب به زبان تکوین و به صورت کنائی است و ایراد مهمی به آن وارد نیست اما نظریه اول اشکالات زیادی دارد، از جمله بیهوده و مستلزم نوعی تناسخ است.

 توحيد را از يك نظر مى توان به دو بخش توحيد خاص و عام تقسيم كرد. توحيد خاص شاخه هاى توحيد است كه چهار شاخه اصلی دارد: توحید ذات؛ توحید صفات؛ توحید عبادت؛ و توحید افعال که خود شاخه هایی دارد، ازجمله: توحید خالقیت، توحید ربوبیت، توحید مالکیت و حاکمیت تکوینی، توحید حاکمیت تشریعی، توحید اطاعت. امّا توحيد عام عبارت است از: توحيد در نبوّت؛ توحید در معاد؛ توحید در امامت؛ توحید در نظم و عدالت؛ و توحید در جامعه انسانی.

قرآن در رابطه با نفی ولد از خداوند می فرماید: «آنها گفتند: خداوند براى خود فرزندى اختیار کرده است!». این سخن «مسیحیان» در مورد حضرت «مسیح»، و «بت پرستان» عصر جاهلى در مورد فرشتگان، و یهود در مورد «عزیر» گفتند. قرآن پاسخ می دهد: »خداوند از هر عیب و نقص منزّه است، و از همه چیز بى نیاز است»؛ در واقع خداوند از هر عیب و نقصى، و از هر کمبودی منزّه است، و ذات پاکش یک پارچه بى نیازى است ممکن نیست براى خود فرزندى انتخاب کند.  هم چنین می فرماید: «او مالک همه موجوداتى است که در آسمان ها و زمین است».

قرآن در آیه 108 سوره انبیاء از توحید به عنوان مهمترین مظهر رحمت نام برده است و تمام دعوت پیامبر(ص) را در اصل توحید خلاصه می کند و مشکل عمده جوامع بشری را در آلودگی به شرک در اشکال مختلف آن می داند.

وقتی خدا را با همه صفاتش بشناسیم لازمه اش این است که چنین خدایی باید پیامبرانی بفرستد و دادگاه عدل و قیامتی هم به پا سازد. به این خاطر است که توحید عصاره همه اصول  و فروع دین است.