امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه، درس مهم دیگرى به پویندگان راه حق و سالکان مسیر قرب خداوند مى دهد ; مى فرماید: «بدانید اى بندگان خدا که انسان با ایمان، صبح و شام بر او نمى گذرد مگر این که نزد خویش متهم است. پیوسته از خود عیب مى گیرد (و خویشتن را نقد مى کند) و براى خود طالب تکامل و فزونى است» (وَاعْلَمُوا ـ عِبَادَاللهِ ـ أَنَّ الْمُؤْمِنَ لاَ یُصْبِحُ وَ لاَ یُمْسِی إِلاَّ وَ نَفْسُهُ ظَنُونٌ(1) عِنْدَهُ، فَلاَ یَزَالُ زَارِیاً(2)عَلَیْهَا وَ مُسْتَزِیداً لَهَا).

مى دانیم یکى از حجاب ها و موانع راه تکامل انسان، حبّ ذات است که عیوبش را در نظرش زیبا و ضعف ها را نقاط قوّت نشان مى دهد; بنابراین اگر کسى مى خواهد راه پیشرفت و کمال را بپوید باید نسبت به خویشتن بدبین باشد و همواره در برابر صفات و اعمال خویش بر کرسى نقد بنشیند تا پرده هاى حبّ ذات را کنار زند و واقعیت خویش را آن گونه که هست ببیند. این نکته مهمى است که امام(علیه السلام) در این عبارت کوتاه، طىّ سه جمله بیان فرموده است ; نخست مى گوید: نسبت به خویش بدگمان باش ; سپس مى فرماید: خود را نقد کن ; و سرانجام مى افزاید: خود را به کمال مطلوب برسان.

در خطبه همّام که صد و ده درس اخلاقى را تشکیل مى دهد نیز به همین نکته اشاره شده ; مى فرماید: «فَهُمْ لاَِنْفُسِهِمْ مُتَّهِمُونَ; پرهیزگاران کسانى اند که خود را متهم مى سازند (و از خوش بینى هاى بى جا در مورد صفات و افعال خویش اجتناب مى کنند).

جاویدان)» (فَکُونُوا کَالسَّابِقِینَ قَبْلَکُمْ، وَ الْمَاضِینَ أَمَامَکُمْ. قَوَّضُوا(3) مِنَ الدُّنْیَا تَقْوِیضَ الرَّاحِل، وَ طَوَوْهَا(4) طَیَّ الْمَنَازل).

* * *

1. «ظنون» صیغه مبالغه از ماده «ظن» (به معناى گمان) است و معمولا در این موارد به معناى گمان بد به کار مى رود ; بنابراین ظنون در این جا به معناى کسى است که نسبت به خویش با چشم انتقاد مى نگرد و متهم مى سازد و ماده «ظن» گاه به معناى چیز کم آمده ; بنابراین ظنون به افراد ضعیف و بى دست و پا گفته مى شود و در خطبه یاد شده همان معناى اوّل قصد شده است.

2. «زارى» به معناى عیب جو از ماده «زَرْى» (بر وزن زرع) به معناى عیب جویى گرفته شده است.

3. «قوضوا» از ماده «تقویض» به معناى ویران کردن، درهم ریختن یا فرو کشیدن عمود خیمه است که براى جمع کردن خیمه صورت مى گیرد.

4. «طووها» از ماده «طىّ» به معناى در نوردیدن گرفته شده است.