امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه براى تکمیل نصایح گذشته به سه نکته مهم اشاره مى فرماید: نخست درباره مراقبان و کاتبان و حافظان اعمال و سپس درباره مرگ و قبر و مشکلات آن و سرانجام درباره حساب و کتاب قیامت که در مجموع، روح خفتگان را بیدار و غافلان را هشیار مى کند.
در قسمت اوّل مى فرماید: «اى بندگان خدا بدانید که مراقبانى از خودتان بر شما گماشته شده و دیده بانانى از اعضاى پیکرتان، و نیز حسابدارانى راستگو که مراقب شمایند که اعمالتان و حتى شماره نفس هایتان را ثبت مى کنند» (اعْلَمُوا، عِبَادَ اللّهِ، أَنَّ عَلَیْکُمْ رَصَداً مِنْ أَنْفُسِکُمْ، وَ عُیُوناً مِنْ جَوَارِحِکُمْ، وَ حُفَّاظَ صِدْق یَحْفَظُونَ أَعْمَالَکُمْ، وَ عَدَدَ أَنْفَاسِکُمْ).
و در ادامه در وصف این مراقبان اعمال مى فرماید: «نه ظلمت شب تاریک شما را از آن ها پنهان مى دارد و نه درهاى محکم و فروبسته!» (لاَ تَسْتُرُکُمْ مِنْهُمْ ظُلْمَةُ لَیْل دَاج، وَ لاَ یُکِنُّکُمْ مِنْهُمْ بَابٌ ذُو رِتَاج).
جمله «أَنَّ عَلَیْکُمْ رَصَداً مِنْ أَنْفُسِکُمْ...» اشاره به گواهى اعضاى پیکر انسان و حتى پوست تن او در قیامت است; آن گونه که قرآن مى گوید: «(یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ); روزى که زبان ها و دست ها و پاهاى آن ها بر ضدّ آن ها گواهى مى دهد و اعمالشان را بازگو مى کند». و نیز مى فرماید: «(حَتَّى إِذَا مَا جَاءُوهَا شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ * وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُّمْ عَلَیْنَا قَالُوا أَنطَقَنَا اللهُ الَّذِى أَنطَقَ کُلَّ شَىْء); وقتى (کنار آتش دوزخ) مى رسند گوش ها و چشم ها و پوست هاى تنشان به آن چه مى کردند گواهى مى دهند. به پوست هاى تنشان مى گویند: چرا بر ضدّ ما گواهى دادید آن ها جواب مى دهند: همان خدایى که هر موجودى را به نطق درآورده، ما را گویا ساخته است».
با توجه به این که «رصد» به معناى مراقب است و «عیونا» به معناى دیده بان ها، روشن مى شود که این دو از قبیل اجمال و تفصیل است; یعنى مراقبان اعمال انسان در درجه اوّل، همان اعضا و جوارح اویند که در قیامت به نطق مى آیند و تمام اعمال را گواهى مى دهند. این که جمعى از شارحان نهج البلاغه «رصد» را به معناى وجدان اخلاقى انسان گرفته اند که او را بر بدى ها ملامت مى کند، اشتباه است; زیرا وجدان قاضى درون است; نه مراقب و گواه که در مفهوم «رصد» نهفته است.
آیا این گواهى با زبان قال و نطق معمولى است و یا با زبان حال و شهادت آثار است؟ هر دو احتمال ممکن است; چرا که انسان هر عملى انجام مى دهد در تمام اعضاى او اثر مى گذارد و در قیامت، این آثار بازگو کننده تمام اعمالى است که انسان در طول عمر خود انجام داده و نیز قابل تبدیل به امواج صوتى است که همگان آن را بشنوند.
و جمله «وَ حُفَّاظَ صِدْق...» اشاره به فرشتگانى است که مأمور ثبت و ضبط اعمال انسان است; آن گونه که قرآن کریم مى فرماید: «(وَإِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ * کِرَاماً کَاتِبِینَ * یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ); و بى شک، نگاهبانانى بر شما گمارده شده والا مقام و نویسنده (اعمال نیک و بد شما) که مى دانند شما چه مى کنید».
در این جا سؤال معروفى مطرح است و آن این است که با وجود علم خداوند به همه حقایق جهان هستى و این که به ما از خود ما نزدیک تر است چه نیازى به این مراقبان و گواهان است؟
پاسخ این پرسش با توجه به یک نکته روشن مى شود. انسان موجودى است مادى و با جهان ماوراى ماده آشنایى زیادى ندارد و نزدیک بودن خداوند را به خود احساس نمى کند; اما هنگامى که گفته شود اعضاى پیکر و پوست تن شما در قیامت گواه تن شماست این مطلب را به خوبى درک مى کند; همچنین اگر گفته شود: دو فرشته الهى همیشه با شماست و اعمال و کردار شما را ثبت و ضبط مى کند، این گونه امور او را به موضوع مراقبت توجّه بیشترى مى دهد و عامل بازدارنده مؤثرى در برابر گناهان اوست. خداوند متعال مى خواهد به هر وسیله بندگانش را از گناهان باز دارد و گواه قراردادن اعضاى پیکر و فرشتگان یکى از این وسائل است.
جالب این که این گواهان همه چیز حتى تعداد نفس کشیدن هاى ما را ثبت مى کنند و براى نوشتن نامه اعمال ما نیازى به روشنایى چراغ ندارند; حتى در ظلمت مطلق نیز مى نویسند و ثبت مى کنند; اما نوشتن آن ها چگونه است؟ به یقین مانند نوشتن ما نیست; هر چند جزئیات آن را نمى دانیم.
در ادامه بحث حافظان و مراقبان اعمال از مرگ و قبر سخن به میان مى آید; مرگ و قبرى که توجّه به آن، خفتگان را بیدار و هوسبازان را هشیار مى کند; مى فرماید: «فردا به امروز نزدیک است، امروز آن چه را در آن است با خود مى برد و فردا پشت سر آن فرا مى رسد (و به این ترتیب، عمر به سرعت سپرى مى شود)» (وَ إِنَّ غَداً مِنَ الْیَوْمِ قَرِیبٌ. یَذْهَبُ الْیَوْمُ بِمَا فِیهِ، وَ یَجِیءُ الْغَدُ لاَحِقاً بِهِ).
منظور از «فردا» فرداى مرگ و پایان عمر است که اگر انسان آن را دور پندارد، در گرداب غفلت فرو مى رود و هنگامى که آن را نزدیک ببیند مراقب اعمال خویش و تسویه حساب و اداى حقوق و توبه از گناهان مى شود.
و به راستى پایان عمر دور نیست، حتى اگر انسان عمر طبیعى طولانى کند; چرا که سال و ماه به سرعت مى گذرد و کودکان، جوان و جوانان پیر مى شوند; ضمن این که حوادث غیر منتظره توفان بلاها و بیمارى ها همواره در کمین عمرند و گاه در یک چشم بر هم زدن همه چیز پایان مى یابد.
بعضى از شارحان نهج البلاغه «غد» را در عبارت بالا به معناى فرداى قیامت تفسیر کرده اند; گرچه آن هم نزدیک است، ولى با توجه به جمله هاى بعد که سخن از قبر است، معناى اوّل صحیح تر به نظر مى رسد.
سپس همگان را به تنهایى در قبر توجه مى دهد و مى فرماید: «گویى هر یک از شما به سر منزل تنهایى و حفره گور خویش رسیده است. اى واى از آن خانه تنهایى و منزلگاه وحشت و جایگاه غربت» (فَکَأَنَّ کُلَّ امْرِىء مِنْکُمْ قَدْ بَلَغَ مِنَ الاَْرْضِ مَنْزِلَ وَحْدَتِهِ، وَ مَخَطَّ حُفْرَتِهِ. فَیَا لَهُ مِنْ بَیْتِ وَحْدَة، وَ مَنْزِلِ وَحْشَة، وَ مُفْرَدِ غُرْبَة!).
آرى، انسانى که یک ساعت تنهایى را به آسانى تحمل نمى کرد و همیشه در جمع دوستان و بستگان و یاران مى زیست، هنگامى که چشم از این دنیا مى پوشد از همه دوستان و یاران و خویشان براى همیشه فاصله مى گیرد و در گورى سرد و تاریک و وحشتناک در تنهایى مطلق گرفتار مى شود و چه سخت و دردناک است; مگر این که توفیق یابد یاران جدیدى از میان اعمال صالح خود و فرشتگان پروردگار برگزیند و قبر او روضه اى از ریاض جنّت و باغى از باغ هاى بهشت شود; نه حفره اى از حفره هاى جهنم.
در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «اِنْ لِلْقَبْرِ کَلاَماً فِی کُلِّ یَوْم یَقُولُ: أَنَا بَیْتُ الْغُرْبَةِ; أَنَا بَیْتُ الْوَحْشَةِ; أَنَا بَیْتَ الدُّودِ; أَنَا الْقَبْرُ; أَنَا رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّارِ; قبر هر روز این سخن را تکرار مى کند: من خانه غربت، خانه وحشت، خانه حشرات، خانه قبرم. من باغى از باغ هاى بهشت یا حفره اى از حفره هاى دوزخم».
سرانجام امام(علیه السلام) در آخرین بخش از سخنان خود بعد از بیان پدیده مرگ و داستان قبر به سراغ صحنه قیامت و دادگاه عدل الهى مى رود و به همگان هشدار مى دهد و مى فرماید: «گویى نفخه صور و صیحه نشور فرا رسیده، و قیامت، شما را در بر گرفته و در آن صحنه دادگاه الهى حاضر شده اید. باطل ها از شما رخت بر بسته; عذر تراشى ها از میان رفته; حقایق براى تان مسلّم شده و حوادث، شما را به سرچشمه اصلى رسانده است (و به نتایج اعمال خود رسیده اید)» (وَ کَأَنَّ الصَّیْحَةَ قَدْ أَتَتْکُمْ، وَالسَّاعَةَ قَدْ غَشِیَتْکُمْ، وَ بَرَزْتُمْ لِفَصْلِ الْقَضَاءِ، قَدْ زَاحَتْ عَنْکُمُ الاَْبَاطِیلُ، وَاضْمَحَلَّتْ عَنْکُمُ الْعِلَلُ، وَاسْتَحَقَّتْ بِکُمُ الْحَقَایِقُ، وَ صَدَرَتْ بِکُمُ الاُْمُورُ مَصَادِرَهَا).
«صیحه» در جمله «وَ کَأَنَّ الصَّیْحَةَ...» اشاره به صیحه رستاخیز است; فریاد عظیمى که مردگان را از خواب مرگ بیدار مى سازد و از قبرها بیرون مى فرستد و آماده حسابرسى مى کند.
از آیات و روایات استفاده مى شود که جهان با صیحه و فریاد عظیمى پایان مى گیرد که آن را «نفخه صور اوّل» مى گویند: سپس با صیحه عظیم دیگرى که فرمان حیات است قیامت آغاز مى گردد و آن را «نفخه صور دوم» مى نامند و آن چه در خطبه بیان شده به قرینه جمله هاى بعد از آن، اشاره به صیحه دوم است.
تعبیر به ساعت، اشاره به قیامت است; زیرا ساعت در اصل به معناى جزئى از زمان یا لحظاتى زودگذر است و از آن جا که قیام قیامت سریع و حسابرسى بندگان نیز به مقتضاى سریع الحساب بودن خداوند به سرعت انجام مى گیرد از قیامت به ساعت تعبیر شده است.
و «فَصْلِ الْقَضَاءِ» به معناى داورى صحیح است که حق را از باطل جدا مى سازد و زوال اباطیل و اضمحلال علل، اشاره به این است که در صحنه قیامت، مطالب دروغین و چهره هاى توخالى و عذرتراشى هاى بى اساس وجود ندارد. هر چه هست حق است و حقیقت است و واقعیت.
و جمله «وَ صَدَرَتْ بِکُمُ الاُْمُورُ مَصَادِرَهَا» اشاره به این است که هر کس به نتیجه اعمال خود مى رسد و هر چیز جایگاه اصلى خود را در آن جا پیدا مى کند.
امام(علیه السلام) در این جا قیامت را چنان نزدیک مى بیند که مى فرماید: گویى همه این امور واقع شده است: نفخ صور، قیام قیامت، زنده شدن مردگان، تشکیل دادگاه هاى عدل الهى و رسیدن به نتایج اعمال و به راستى با توجّه به کوتاهى عمر دنیا در برابر آخرت مطلب همین گونه است.
قرآن مجید درباره قیامت چنین تعبیر مى کند: «(یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ); روزى که صیحه رستاخیز را به حق مى شنوند آن روز، روز خروج (از قبرها) است». و نیز از قیامت تعبیر به «یوم الفصل» یعنى روز جداسازى حق از باطل و داورى سریع کرده است و در جایى دیگر مى گوید: «(وَلاَ یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ); به آن ها اجازه داده نمى شود تا عذر خواهى کنند». و نیز از قیامت به (یَوْمَ هُمْ بَارِزُونَ)(روز ظهور) و (یَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ) (روز آشکار شدن پنهانى ها) تعبیر شده است.
و در آخرین جمله بعد از بیان آن همه هشدارها مى فرماید: «حال که چنین است از عبرت ها پند گیرید، از دگرگونى نعمت ها اندرز پذیرید و از هشدارِ هشداردهندگان بهره گیرید» (فَاتَّعِظُوا بِالْعِبَرِ، وَاعْتَبِرُوا بِالْغِیَرِ، وَانْتَفِعُوا بِالنُّذُرِ).
«عبر» (جمع عبرت) اشاره به حوادث عبرت انگیزى است که در طول تاریخ به چشم مى خورد و در عمر خود نیز فراوان دیده ایم و «غیر» (جمع غیرة به معناى تغییر) اشاره به انقلاب ها و تغییرهاى روزگار و دگرگونى نعمت ها و نزول بلاهاست و «نذر» (جمع نذیر) به معناى انذار کننده و هشدار دهنده است; اعم از: پیامبران و امامان یا آیات الهى و روایات آن ها و یا حوادث روزگار.
