امام(علیه السلام) درآغاز خطبه به معرفى پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و آیین او مى پردازد و مى فرماید:
«خداوند او را با نور روشنى بخش و برهان آشکار و طریق واضح و کتاب هدایت کننده، برانگیخت» (ابْتَعَثَهُ بِالنُّورِ الْمُضِیءِ، وَالْبُرْهَانِ الْجَلِىِّ، وَالْمِنْهَاجِ الْبَادِیوَالْکِتَابِ الْهَادِی).
منظور از «نور مضىء» همان نور نبوّت اوست که همه جا را روشن ساخت و «برهان جلى» اشاره به معجزات آشکار اوست. «منهاج بادى» شریعت واضح او را بیان مى کند و «کتاب هادى» قرآن است که هدایتگر خلایق تا دامنه قیامت است.
بعضى از شارحان نهج البلاغه هر چهار جمله را اشاره به قرآن مى دانند که امام(علیه السلام) از زوایاى مختلف به آن نگریسته است; ولى آن چه در تفسیر آن گفتیم که هر یک به چیزى اشاره مى کند، مناسب تر به نظر مى رسد و جمعى از شارحان نهج البلاغه آن را پذیرفته اند.
در هر حال، کلام امام(علیه السلام) اشاره به این دارد که ارکان چهارگانه دعوت پیامبر، از هر نظر کامل و قوى و سرچشمه آن، نور وحى بود و معجزات مختلف، برهان و دلیل آن و کتاب هدایت کننده اى همچون قرآن، بیانگر آن و قوانین و احکامش روشن، حساب شده و حکیمانه بود.
«متهدل» به معناى آویزان است و در این جا به معناى میوه اى است که در دسترس همگان قرار دارد.
پیروزى و موفقیّت انسان در سایه امور مختلفى به دست مى آید. شرافت خانواده و کرامت اصل و نسب و شخصیت والاى بستگان و فرزندان، تولّد در محلّ با ارزش و فعالیّت در محیط آماده، هر یک سهمى در پیروزى انسان دارد.
و هر گاه در زندگى پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) درست دقت کنیم مى بینیم علاوه بر شرف ذاتى آن حضرت، خداوند عوامل پیروزى را براى او فراهم ساخته تا بندگانش را از این طریق هدایت کند; نسب او به حضرت ابراهیم(علیه السلام) و فرزندش اسماعیل(علیه السلام)مى رسد و از آن پدر و فرزند، شجاعت و ایثار را به ارث مى برد. خاندانش بنى هاشم که از بهترین طوایف عرب بودند. پدرى همچون عبدالله و جدّى چون عبدالمطلب، عمویى همچون حمزه وابوطالب و عموزاده اى مانند على(علیه السلام) و جعفر و فرزندانى همچون زهرا(علیها السلام) و ائمه معصومین(علیهم السلام) داشت. مکّه حرم امن الهى زادگاه او بود و هجرتگاهش مدینه طیّبه مرکز گروهى از مردم ایثارگر و فداکار بود. دعوت خود را از آن جا گسترش داد و صداى او در تمام جهان پیچید.
«اسره» که از مادّه «اسر» (بر وزن عصر) به معناى قدرت و قوّت گرفته شده، اشاره به خاندان بنى هاشم و فامیل نزدیک حضرت است. «شجره»، اشاره به ریشه اصلى این خانواده است که به ابراهیم(علیه السلام) باز مى گردد و «اغصان معتدل» اشاره به شاخه هاى او همچون عبدالمطلب، ابوطالب، حمزه، جعفر، امیرمؤمنان على(علیه السلام) و ائمه هدى مى باشد که از نظر فضل و کمال و عدم اختلاف همچون شاخه هاى هماهنگ یک درخت بودند و شمار (میوه ها) علوم و دانش هایى است که از این خاندان در طول تاریخ نصیب مردم شد.
آن گاه به سراغ معرفى برنامه هاى عملى پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى رود و مى فرماید: «خداوند او را با دلیل کافى و اندرز شافى و دعوت اصلاح گرانه، فرستاد» (أَرْسَلَهُ بِحُجَّة کَافِیَة، وَ مَوْعِظَة شَافِیَة، وَ دَعْوَة مُتَلاَفِیَة).
آرى، او داراى دلایل عقلى، فطرى و انواع معجزات حسّى بود و انسان ها و جامعه هاى بیمار را با سخنان خود درمان کرد و ویرانى هاى فراوانى از عصر جاهلیّت ـ که در تمام شئون اجتماعى وجود داشت ـ اصلاح و آباد ساخت.
دعوت پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) از نظر ریشه با حجت و برهان قانع کننده همراه بود و از نظر محتوا، برنامه اى شفابخش دربرداشت و از نظر نتیجه به اصلاح مفاسد و ترمیم ویرانى هاى فکرى و اخلاقى و اجتماعى منتهى شد.
امام(علیه السلام) سپس به کارهاى مهمّى که پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) انجام داد پرداخته، چنین مى فرماید: «خداوند به وسیله او احکام ناشناخته (الهى) را آشکار ساخت و بدعت هایى که به نام دین در شریعت الهى وارد شده بود ریشه کن کرد و احکامى را که اکنون نزد ما روشن است بیان داشت» (أَظْهَرَ بِهِ الشَّرَائِعَ الْمَجْهُولَةَ، وَ قَمَعَ بِهِ الْبِدَعَ الْمَدْخُولَةَ، وَ بَیَّنَ بِهِ الاَْحْکَامَ الْمَفْصُولَةَ).
در واقع پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) به سه کار مهم دست زد: عقاید حقه را آشکار ساخت; بدعت ها، خرافات را ازمیان برداشت و احکام الهى را به طور روشن براى همه مردم تبیین کرد که هر یک از این ها با مجاهدات بسیار و تحمل رنج هاى فراوان صورت گرفت.
و سرانجام در یک نتیجه گیرى آشکار مى فرماید: «با این حال کسى که جز اسلام آیینى برگزیند شقاوت و بدبختى دامن او محقق مى شود، دستگیره ایمانش از هم گسسته، و سقوط او شدید و در عاقبت، اندوهى طولانى وعذابى هلاک کننده خواهد داشت» ((فَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الاِْسْلاَمِ دِیناً) تَتَحَقَّقْ شِقْوَتُهُ، وَ تَنْفَصِمْ عُرْوَتُهُ، وَ تَعْظُمْ کَبْوَتُهُ، وَ یَکُنْ مَآبُهُ إِلَى الْحُزْنِ الطَّوِیلِ وَالْعَذَابِ الْوَبِیلِ).
بدیهى است آیینى که آورنده اش داراى آن صفات والا و آیینش از هر نظر جامع و کامل و سازنده باشد، مخالفت با آن جز بدبختى و گمراهى و هلاکت در پى نخواهد داشت.
از این عبارت، به خوبى روشن مى شود شعارهایى گمراه کننده اى که این روزها جمعى به دنبال نویسندگان غربى در محیط هاى اسلامى سرداده اند و پیروى از هر یک از ادیان را کافى مى شمرند و صلح کل متصوفه را زنده کرده اند، چیزى است که نه با منطق قرآن سازگار است و نه با کلمات پیشوایان بزرگى همچون امام على(علیه السلام) .
در پایان این بخش، امام(علیه السلام) روى به درگاه خدا مى آورد و توکّل خویش را به ذات پاکش بیان مى کند و مى فرماید: «به خدا توکّل مى کنم; توکّلى همراه با توبه و بازگشت به سوى او و از او هدایت مى طلبم، به راهى که به سوى بهشتش منتهى مى شود و به منزلگاه مورد رضایش مى رسد» (وَأَتَوَکَّلُ عَلَى اللّهِ تَوَکُّلَ الاِْنَابَةِ إِلَْیهِ. وَ أَسْتَرْشِدُهُ السَّبِیلَ الْمُؤَدِّیَةَ إِلَى جَنَّتِهِ، الْقَاصِدَةَ إِلَى مَحَلِّ رَغْبَتِهِ).
این تعبیر ممکن است اشاره به این باشد که اسباب سعادت بشر با بعثت پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و آیین پاکى که او آورده فراهم است. تنها چیزى که باقى مى ماند پیمودن راه از سوى ماست که آن هم با توکّل بر ذات پاک او و استرشاد و تقاضاى راهنمایى از حق، میسّر مى شود، از این رو امام(علیه السلام) در پایان این بخش از خطبه، بر خدا توکّل مى کند و از او براى پیمودن این راه نورانى یارى مى طلبد.
* * *
