بى شک، شورشى که بر ضدّ عثمان به پا شد، بسیار ریشه دار بود; زیرا طرفداران عثمان و بستگان و یاران او ـ در میان مردم مدینه کم نبودند ـ نتوانستند در برابر آن بایستند و گروه مهاجران و انصار، غالباً تماشاچى این صحنه بودند. دلیل آن هم روشن است; زیرا کمتر کسى بود که از حکومت عثمان، دل خوشى داشته باشد; جز همان گروه خویشاوندان و اطرافیان او که بر مقامات و بیت المال چنگ انداخته بودند و به یغما مى بردند.
هر محقّق بى طرفى کارهاى دوران خلافت عثمان را غیر قابل توجیه مى داند; به همین دلیل، شایسته بود قبل از آنى که شورشى از قشرهاى پایین برخیزد، بزرگان صحابه از مهاجرین و انصار، او را به محاکمه دعوت مى کردند تا کار به دست توده مردم نیفتد.
بنابراین، ایراد عمده کار شورشیان این است که خارج از محور قوانین قضایى اسلام، به طور خودسرانه عمل کردند و همان گونه که گفتیم مى بایست محاکمه به دست بزرگان صحابه انجام مى شد و اگر امیرمؤمنان على(علیه السلام) در خطبه یادشده مى فرماید: «اگر اوضاع آرام شود، من متخلّفان را کیفر خواهم داد» به جهت همین موضوع است; همان گونه که آن حضرت در مدّت محاصره عثمان، براى خاموش کردن این آتش، تلاش و کوشش فراوانى کرد و فرزندانش حسن و حسین را براى این کار فرستاد.
بنابراین، جوابى که حضرت در این خطبه بیان فرموده، حساب شده و هماهنگ با قوانین قضایى اسلام است.
* * *
