نخستین و مهم ترین مطلبى که در باب «صفات خدا» باید اثبات شود تا هم مفهوم توحید مشخص شود و هم صفات دیگر او همچون علم و قدرت و مانند آن، نامتناهى بودن ذات پاک اوست; چرا که اگر این مطلب به خوبى اثبات و درک شود راه براى همه صفات جمال و جلال او (صفات ثبوتیه و سلبیه) هموار مى گردد.
براى اثبات این معنا که او یک وجود بى انتهاست باید امور زیر مورد توجّه قرار گیرد:
1ـ محدودیت وجود یعنى آلوده بودن به «عدم»; زیرا اگر پاى عدم در میان نباشد، محدودیت مفهومى نخواهد داشت. مى گوییم عمر فلان کس محدود است; یعنى عمر او سرانجام به عدم منتهى مى گردد و به نیستى آلوده است; همچنین درباره محدودیت قدرت و علم و مانند آن.
2ـ «وجود»، ضد «عدم» است و اگر چیزى ذاتاً مقتضى وجود باشد نمى تواند مقتضى عدم گردد.
3ـ در برهان علت و معلول، این مطلب ثابت شده که سلسله زنجیر مانند علت و معلول این جهان باید به یک نقطه ثابت و ازلى برسد که آن را واجب الوجود مى نامیم; یعنى وجودش از درون ذات اوست; نه از بیرون; بنابراین، علت نخستین جهان، ذاتاً اقتضاى وجود دارد و بنابراین نمى تواند به عدم آلوده گردد.
یک بار دیگر این سه مقدمه را با دقت بخوانید و در آن خوب بیندیشید. با توجّه به این مقدمات، روشن مى شود اگر محدودیتى در ذات واجب الوجود حاصل شود باید از بیرون وجود او باشد; چرا که محدودیت، طبق مقدمات فوق به معناى آلودگى به عدم است و چیزى که ذاتش اقتضاى هستى دارد وعین هستى است هرگز مقتضى عدم و نیستى نخواهد بود; پس اگر محدودیتى در او باشد باید یک عامل بیرونى او را محدود کند و لازمه این سخن، آن است که او واجب الوجود نباشد; چون از نظر حدّ وجودى خود مخلوق دیگر و معلول ذات دیگرى است.
به عبارت دیگر، بدون شک جهان، منتهى به واجب الوجودى مى شود. حال اگر واجب الوجود، نامحدود باشد مشکلى در کار نیست; ولى اگر محدود باشد این محدودیت، هرگز مقتضاى ذات او نیست; چون ذات او مقتضى وجود است; نه آلودگى به عدم; پس باید از بیرون بر او تحمیل شده باشد. مفهوم این سخن آن است که علتى در بیرون او وجود دارد و او معلول آن علت است; در این صورت واجب الوجود نخواهد بود; نتیجه این که او وجودى است نامحدود; از هر نظر برهان مذکور با بیان لطیفى در روایتى از امام سجاد(علیه السلام)نیز نقل شده است: «إِنَّ اللهَ لاَ یُوصَفُ بِمَحْدُودِیَّة عَظُمَ رَبُّنَا عَنِ الصِّفَةِ فَکَیْفَ یُوصَفُ بِمَحدُودیّة مَنْ لا یَحُدُّ; خداوند به هیچ محدودیتى وصف نمى شود (و ذات پاکش هیچ حدّى را نمى پذیرد) او برتر از چنین توصیفى است و چگونه ممکن است کسى که هیچ حدّى ندارد وصف به محدودیت شود».
در حدیث دیگرى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى خوانیم: «هُوَ أجَلُّ مِنْ أَنْ تُدْرِکَهُ الاَْبْصَارُ أَوْ یُحِیطَ بِهِ وَهْمٌ أَوْ یَضْبِطُهُ عَقْلٌ; او برتر از آن است که چشم ها او را ببیند و اندیشه به او احاطه پیدا کند و عقل، او را به قید و شرطى درآورد».
سؤال کننده اى پرسید: پس حدّ او را براى من بیان فرما. امام(علیه السلام) فرمود: «إِنَّهُ لاَ یُحَدُّ قَالَ: لِمَ؟ قَالَ(علیه السلام): لاَِنَّ کُلَّ مَحْدُود مُتَناهُ إِلى حَدٍّ فَاِذَا احْتَمَلَ التَّحْدِیدُ اِحْتَمَلَ الزِّیَادَةُ وَ اِذَا احْتَمَلَ الزِّیَادَةُ اِحْتَمَلَ النُّقْصَانِ فَهُوَ غَیْرُ مَحْدُود وَ لاَ مُتَزَائِد وَ لاَ مُتَجَزٍّ وَ لاَ مُتَوَهَّم; قطعاً حدى ندارد. گفت: چرا؟ فرمود: زیرا هر محدودى بالاخره متناهى به حدّى است; بنابراین اگر وجودش حدّى را بپذیرد قابل زیادى است و اگر قابل زیادى بود، قابل نقصان است (و اگر قابل زیادى و نقصان باشد ممکن الوجود خواهد بود) بنابراین او نامحدود است; زیادى را مى پذیرد نه تجزیه مى شود و نه در وهم مى گنجد».
* * *
