براى روشن شدن محتواى خطبه لازم است به شرایط و اوضاعى که سبب گفتگوى امام(علیه السلام) با عثمان با این لحن و این بیان شد اشاره کنیم و از همه بهتر این که زمام قلم را به دست مورّخ معروف، طبرى بسپاریم. او مى گوید:
«هنگامى که مردم، اعمال عثمان را دیدند (منظور حیف و میل عظیم در بیت المال و سپردن مقام هاى کلیدى حکومت اسلامى به دست نااهلان و ظالمان و ستمگران) جمعى از اصحاب پیامبر(صلى الله علیه وآله) که در مدینه بودند، نامه اى به لشکریان اسلام که در مرزها پراکنده شده بودند نوشتند که مضمونش چنین بود: «شما براى جهاد در راه خداوند متعال و عظمت دین محمد خارج شدید، ولى بدانید آیین محمد را کسى که در این جاست خراب کرده، بیایید و آیین او را نجات دهید».
سربازان از هر سو به مدینه آمدند (به ویژه گروه عظیمى از مصریان که مورد ظلم و ستم عمّال خلیفه قرارگرفته بودند در مدینه حاضر شدند و بعد از حوادث زیادى) سرانجام عثمان به دست مردم کشته شد.
در همان زمان که فریاد مردم از مظالم عثمان برخاسته بود گروهى خدمت امام(علیه السلام)آمدند و براى پایان دادن به وضع موجود از طریق مسالمت آمیز از آن حضرت خواستند که در جایگاه نماینده و سفیر مردم با عثمان سخن بگوید و اتمام حجّت کند. امام(علیه السلام)سخنان مزبور را ایراد کرد و آن چه براى انصراف عثمان و اطرافیان او از ظلم و ستم بر مردم لازم بود به او فرمود.
سخنان امام(علیه السلام) در این خطبه کاملا موافق فصاحت و بلاغت و با استفاده از نکات دقیق روان شناسى ایراد شده است تا شاید طرف مقابل بر سر عقل آید و خطرى که در کمین اوست و جهان اسلام را نیز با سختى ها مواجه مى کند، دریابد.
امام(علیه السلام) نخست از علم و آگاهى عثمان به احکام اسلامى در مورد رعایت حقوق مردم و ترک ظلم و ستم سخن مى گوید و مى فرماید: «مردم، به سراغ من آمده اند و مرا میان خود و تو سفیر قرار داده اند. به خدا! نمى دانم چه چیز را براى تو بگویم؟ من مطلبى را که تو از آن بى اطلاع باشى (در مورد حقوق مردم) سراغ ندارم، و نمى توانم تو را به امرى راهنمایى کنم که از آن آگاه نیستى؟ (چرا که) آن چه را که ما (در این زمینه) مى دانیم، مى دانى و ما به چیزى سبقت نگرفته ایم که تو را از آن آگاه سازیم و مطلبى پنهانى نزد ما نیست که به تو ابلاغ کنیم» (إِنَّ النَّاسَ وَرَائِی وَ قَدِ اسْتَسْفَرُونِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ، وَ وَاللهِ مَا أَدْرِی مَا أَقُولُ لَکَ! مَا أَعْرِفُ شَیْئاً تَجْهَلُهُ، وَ لاَ أَدُلُّکَ عَلَى أَمْر لاَ تَعْرِفُهُ. إِنَّکَ لَتَعْلَمُ مَا نَعْلَمُ. مَا سَبَقْنَاکَ إِلَى شَیْء فَنُخْبِرَکَ عَنْهُ، وَ لاَ خَلَوْنَا بِشَیْء فَنُبَلِّغَکَهُ).
روشن است که منظور امام(علیه السلام) از این تعبیرات این نیست که عثمان در علم و دانش و آگاهى به پایه امام مى رسید; بلکه منظور این است در مورد حوادثى که روى داده و زشتى ظلم و ستم و لزوم رعایت حقوق مردم عثمان آن چه لازم است، مى دانست; نه تنها عثمان بلکه افراد عادى نیز از احکام باخبر بودند. این مسأله از بدیهیات بود و به گفته ابن ابى الحدید، کودکان ـ تا چه رسد به عاقلان بزرگسالان ـ صحیح و خطا را در آن مى دانستند.
بنابراین، اگر کسانى تصوّر کرده اند جمله هاى یاد شده دلیل بر این است که عثمان از نظر علم و آگاهى در رتبه على(علیه السلام) بود سخت در اشتباهند. على(علیه السلام) به فرموده پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) «بابُ عِلمِ مَدِینَةُ النَّبِى» بود. على(علیه السلام) کسى بود که طبق روایات اسلامى «عِلمُ الْکِتَاب» به طور کامل نزد او بود و عملا پناهگاهى علمى امّت، در همه مشکلات بود. بعضى از خلفا از خدا مى خواستند که اگر مشکلى پیش آید على(علیه السلام) مشکل گشاى آنان باشد و على(علیه السلام) مشکل گشاى آن حاضر نباشد زنده نمانند (اَللّهُمَّ لاَ تَبْقِنی لِمُعْضَلَة لَیْسَ لَهَا اِبْنُ اَبِی طَالِب).
سپس در ادامه این سخن، امام به سوابق عثمان در اسلام اشاره کرده مى فرماید: «آن چه را ما (در عصر پیامبر(صلى الله علیه وآله)) دیده ایم تو نیز دیده اى و آن چه را ما شنیده ایم همانند ما شنیده اى و همان گونه که ما با پیامبر(صلى الله علیه وآله) همنشین بودیم تو نیز همنشین بوده اى» (وَ قَدْ رَأَیْتَ کَمَا رَأَیْنَا، وَ سَمِعْتَ کَمَا سَمِعْنَا، وَ صَحِبْتَ رَسُولَ اللهِ ـ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ـ کَمَا صَحِبْنَا).
آن گاه از طریق سوّمى براى تأثیرگذاردن بر افکار عثمان وارد مى شود و او را با ابوبکر و عمر مقایسه مى کند، چرا که آن ها هرگز کارهایى را که عثمان کرد، انجام ندادند; هر چند اشتباهات دیگرى داشتند; مى فرماید: «(علاوه بر این) فرزند ابى قحافه (ابوبکر) و پسر خطّاب (عمر) در انجام دادن اعمال نیک از تو سزاوارتر نبودند; چرا که تو به رسول خدا از نظر پیوند خویشاوندى ا ز آن دو نزدیک ترى تو به افتخار دامادى پیامبر(صلى الله علیه وآله) نائل شدى که آن ها نشدند» (وَ مَا ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ وَ لاَ ابْنُ الْخَطَّابِ بِأَوْلَى بِعَمَلِ الْحَقِّ مِنْکَ، وَ أَنْتَ أَقْرَبُ إِلَى أَبِی رَسُولِ اللهِ ـ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ـ وَ شِیجَةَ رَحِم مِنْهُمَا; وَ قَدْ نِلْتَ مِنْ صِهْرِهِ مَا لَمْ یَنَالاَ).
با توجه به این که «وشیجة» در اصل به معناى ریشه درخت یا طنابى که از لیف خرما درست مى کنند، است. سپس به پیوند نزدیک خویشاوندى اطلاق شده است. امام(علیه السلام)مى خواهد به او گوشزد کند که تو رابطه خویشاوندى با پیغمبر دارى زیرا عثمان در جد نزدیکتر (عبد مناف) به پیغمبر مى رسد.
در این جا امام(علیه السلام) براى نفوذ در فکر عثمان از وسایل مختلف استفاده مى کند تا او را براى پذیرش حق آماده سازد. امام(علیه السلام) تمام نکات روان شناسى و آیین بلاغت را در این خطبه در برابر مخاطبش به کار برده است; ولى افسوس خلیفه سوّم چنان در گرداب حکومت فاسد فرو رفته بود که با این بیانات وافى و شافى نیز نتوانست خود را رهایى بخشد.
به هر حال، امام(علیه السلام) در پایان این عبارت از خطبه، سخنانش اوج مى گیرد و خلیفه را مخاطب ساخته چنین مى گوید: «خدا را! خدا را! (اى عثمان) به جان خود رحم کن; چرا که به خدا سوگند! تو کور نیستى تا بینایت کنند و جاهل نیستى تا تعلیمت دهند; زیرا راه ها آشکارند و نشانه هاى دین بر پا و روشن! (از خدا بترس و به کار مردم رسیدگى کن)» (فَاللهَ اللهَ فِی نَفْسِکَ! فَإِنَّکَ ـ وَاللهِ ـ مَا تُبَصَّرُ مِنْ عَمىً، وَ لاَ تُعَلَّمُ مِنْ جَهْل، وَ إِنَّ الطُّرُقِ لَوَاضِحَةٌ، وَ إِنَّ أَعْلاَمَ الدِّینِ لَقَائِمَةٌ).
به این ترتیب امام(علیه السلام) براى بازگرداندن عثمان به مسیر صحیح، از طرق مختلف وارد شد. گاه مى فرماید: تو از حسن و قبح این امور آگاهى و گاه مى فرماید: تو همه شنیدنى ها را از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) شنیدى و گاه نیز مى فرماید: دست کم مانند خلیفه اوّل و دوّم رفتار کن. تو به پیامبر(صلى الله علیه وآله) از آن ها نزدیک ترى و به این کار سزاوارتر; و سرانجام مى گوید: راه حق و عدالت روشن است و چشم تو بینا; چرا از بى راهه مى روى و جان خود را به خطر مى افکنى؟
ولى با تأسف فراوان هیچ یک از این بیانات دلسوزانه و خیرخواهانه در او اثر نگذاشت و سرانجام شد، آن چه نمى بایست بشود.
