با توجّه به این که این خطبه در آغاز خلافت امام(علیه السلام) و هنگام حرکت به سوى بصره براى خاموش کردن آتش فتنه انگیزان جمل ایراد شده، آن حضرت در بخش اوّل، دوستانش را به اطاعت دعوت کرد و دراین بخش به دشمنان هشدار مى دهد که دست از فتنه انگیزى بردارند و گرنه با آن ها برخورد شدید خواهد کرد.

مى فرماید: «زیرا این گروه (فتنه انگیز) به علّت خشم بر حکومت من به یکدیگر پیوسته اند» (إِنَّ هؤُلاَءِ قَدْ تَمَالَؤُوا(1) عَلَى سَخْطَةِ(2) إِمَارَتِی).

اشاره به این که آن ها گروه هاى مختلفى اند; از منافقان گرفته تا بعضى از صحابه حسود و تنگ نظر (مانند طلحه و زبیر) که قدر مشترکى جز مخالفت با من ندارند.

سپس مى افزاید: «من تا هنگامى که بر اجتماع شما خائف نشوم، صبر و تحمل مى کنم» (وَ سَأَصْبِرُ مَا لَمْ أَخَفْ عَلَى جَمَاعَتِکُمْ).

لذا در ادامه سخن مى افزاید: «اگر آن ها به این افکار سست و فاسد باقى بمانند (و بخواهند اهداف شوم خود را عملى کنند)، نظام جامعه اسلامى از هم گسیخته خواهد شد (و در چنین شرایطى صبر نمى کنم و باید به فتنه انگیزى آن ها پایان داد)» (فَإِنَّهُمْ إِنْ تَمَّمُوا عَلَى فَیَالَةِ(3) هذَا الرَّأْیِ انْقَطَعَ نِظَامُ الْمُسْلِمِینَ).

و در ادامه این سخن مى افزاید: «آن ها از روى حسد، نسبت به کسى که خداوند، حکومت را به او بازگردانده به طلب دنیا برخاسته و تصمیم دارند اوضاع را به عقب برگردانند (و سنّت هاى جاهلى را زنده کنند)» (وَ إِنَّمَا طَلَبُوا هذِهِ الدُّنْیَا حَسَداً لِمَنْ أَفَاءَهَا اللهُ عَلَیْهِ، فَأَرَادُوا رَدَّ الاُْمُورِ عَلَى أَدْبَارِهَا).

این سخن اشاره به آن است که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) آمد و حکومت را از صورت دنیوى و مادّى به صورت حکومت الهى درآورد که در آن نیکان و پاکان نقش داشته باشند; ولى اصحاب جمل به گمان این که حکومت، طعمه چرب و لذیذى براى آنان است، اصرار دارند آنان را در قبضه خود بگیرند و به خواسته هاى دنیوى خودلباس عمل بپوشانند.

جمله «حَسَداً لِمَنْ اَفَائَهَا» با توجه به این که «افاء» از ماده «فیئ» به معناى بازگشت است، اشاره به این نکته است که حکومت در عصر پیامبر(صلى الله علیه وآله) در خاندان بنى هاشم بود و اکنون نیز به همان خاندان بازگشته است; هر چند حسودان تلاش مى کنند که آن را باز گیرند و بار دیگر سنّت هاى جاهلى را در محیط اسلام زنده کنند.

و در پایان خطبه امام(علیه السلام) اشاره به حقوق مردم بر حکومت کرده، مى فرماید:

«حقى که شما بر گردن ما دارید عمل به کتاب خدا و سیره و روش رسول الله(صلى الله علیه وآله) و قیام به حق او و برپا داشتن سنت اوست» ( وَ لَکُمْ عَلَیْنَا الْعَمَلُ بِکِتَابِ اللهِ تَعَالَى وَ سِیرَةِ رَسُولِ اللهِ ـ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ـ وَالْقِیَامُ بِحَقِّهِ، وَ النَّعْشُ(4) لِسُنَّتِهِ).

اشاره به این که اگر ما بر شما حق داریم (حق اطاعت وپیروى کامل و مخلصانه) شما هم بر ما حقى دارید که همان احیاى کتاب الله و سنّت پیغمبر و تعالى و پیشرفت آن است; چرا که حق، همواره دو طرفى است و حق یک سویه وجود ندارد.

قابل توجّه این که این خطبه با تأکید بر اهمّیّت قرآن شروع شد و باتأکید بر آن پایان پذیرفت.

1. «تمالؤوا» ازماده «ملائة» به معناى مساعدت بر کارى گرفته شده، بنابراین مفهوم «تمالؤوا» این است که آن ها دست به دست هم داده اند و به کمک هم برخاسته اند.

2. «سخطة» با «سخط» (بروزن سبد) یک معنا دارد و آن خشم و غضب است.

3. «فیالة» به معناى سستى فکر و اندیشه است.

4. «نعش» به معناى برداشتن و برپا نمودن است و این که به جسد مردگان «نعش» مى گویند به دلیل این است که آن را روى دست بلند مى کنند و به سوى قبرستان مى برند.