آن چه در این عبارت از خطبه مزبور نقل شد، یک حکم غالبى است نه دایمى ; به تعبیر دیگر اکثر طاعات، با مشکلاتى توأم است و غالب معاصى هوس انگیز و همراه با لذّات است.

این نکته نیز شایان دقت است که این حکم غالبى در مورد توده هاى مردم است و گرنه اولیاء الله و پویندگان راه حق به جایى مى رسند که از هر طاعتى لذت مى برند و به آن عشق مىورزند و از هرگناهى نفرت دارند و ناراحت مى شوند; همان گونه که در روایتى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «أَفْضَلُ النَّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبادَةَ فَعَانَقَها(1); برترین مردم کسى است که عاشق عبادت باشد و آن را در آغوش گیرد». و از آن جا که مخاطبان امام(علیه السلام)توده هاى مردمند، نه فقط خاصان و مقربان درگاه خدا تعبیر یاد شده به صورتى که ملاحظه گردید ذکر شده است.

صدر خطبه نیز شاهد و گواه این مطلب است. قرآن مجید نیز درباره نماز و روزه مى گوید: «(وَإِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِینَ); این کار (استعانت به نمازو روزه) کار مشکلى است، جز براى خاشعان»(2).

سؤال: در تفسیر امر به معروف و نهى از منکر گفته مى شود معروف به معناى شناخته شده است ; زیرا نیکى ها با روح انسان آشناست و منکر به معناى ناشناخته است ; چرا که روح انسان با بدى ها ناآشناست. آیا این تفسیر مشهور با آن چه در عبارت یاد شده نقل شده منافات ندارد؟

با کمى دقت روشن مى شود منافاتى در میان نیست ; زیرا شناخته بودن نیکى ها و ناشناخته بودن بدى ها از نظر درک کلى با جاذبه هاى گناه و دافعه هاىاطاعت منافاتى ندارد ; مثلا همه ما از علم، لذت مى بریم و از جهل متنفریم ; ولى تحصیل علم مشکلات زیادى دارد که گاه افرادى از آن چشم مى پوشند و در تنبلى آسایشى است که گاه افرادى به سوى آن جذب مى شوند.

1. اصول کافى، جلد 2، صفحه 83.

2. بقره، آیه 45.