هنگامى که شخص به ظاهر فهمیده اى دست به کارهاى خطرناک مى زند و انسان آگاهى مى خواهد او را از خواب غفلت بیدار کند، بهترین راه آن است که نخست، قلب او را به سوى خود جلب کند و نقاط مثبت او را به او یادآورى نماید; مثلا بگوید: تو داراى فلان پایه تحصیلى هستى; در خانواده آبرومندى مى باشى، در میان مردم سابقه بسیارى دارى تا او در خود احساس شخصیت کند و به گوینده اعتماد نماید و حاضر به پذیرش شود.
سپس او را به امثال و اقرانش مقایسه نماید تا به اصطلاح رگِ غیرت او به حرکت درآید و سرانجام نسبت به خطرهایى که در پیش رو دارد به او هشدار دهد.
امام(علیه السلام) که استاد فصیحان و بلیغان جهان است و با رموز و پیچ و خم مسائل تربیتى و روانى آشناست; تمام این نکات را در این جا به عثمان یادآورى شد; فرمود: تو هم داماد پیامبرى و هم از نظر خویشاوندى از خلیفه اوّل و دوّم به او نزدیک تر مى باشى. سابقه تو در اسلام زیاد است و سال ها هم نشین پیامبر(صلى الله علیه وآله)بودى و مسائلى را که من مى خواهم براى تو بازگو کنم، چیزى نیست که بر کسى مخفى باشد; سخن از ظلم دستگاه تو و حیف و میل بیت المال و از میان بردن حقوق مردم است.
ولى خلیفه سوّم، چنان گرفتار خیالات واهى و در چنگال اطرافیانش بود ـ همان اطرافیانى که بسیارى از آن ها از تفاله هاى زمان جاهلیّت بودند ـ که نتوانست نصیحت این ناصح مشفق و معلّم دلسوز را بپذیرد و خود را رها سازد.
از آن چه گفته شد روشن مى شود که تعبیرات این خطبه، براى عثمان فضیلتى به شمار نمى آید.
