امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه، اشاره به سرنوشت موفقیت آمیز اصحاب و یارانش و نیز سرانجام مرگ بار و تیره و تار حکومت بنى امیّه مى کند و مى فرماید: «آن ها (یارانش) پس از اتحاد و همبستگى پراکنده شدند و از اصل خویش متفرق گشتند» (افْتَرَقُوا بَعْدَ أُلْفَتِهِمْ، وَ تَشَتَّتُوا عَنْ أَصْلِهِمْ).
گروهى به خوارج پیوستند و بر ضدّ امام(علیه السلام) قیام کردند و گروهى در حال تردید قرار گرفتند و از جمعیّت کناره گیرى نمودند.
ولى در این میان «بعضى از آن ها به شاخه محکمى چنگ زدند و به هر جا آن شاخه تمایل یافت، همراه او به آن سو رفتند» (فَمِنْهُمْ آخِذٌ بِغُصْن أَیْنَمَا مَالَ، مَالَ مَعَهُ).
این اشاره به گروهى است که بر اعتقاد حق باقى ماندند و به ثقلین (کتاب و عترت) که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) دستور داده بود، تمسّک جستند و به شاخه اى از شاخه هاى پربار شجره طیّبه خاندان پیامبر از ائمه معصومین(علیهم السلام) در آویختند و همراه آن ها به حرکت خود در مسیر رضاى الهى حرکت کردند.
بعضى این جمله را نیز اشاره به گروه هاى منحرف مى دانند; در حالى که دنباله این سخن نشان مى دهد که تفسیر اوّل صحیح تر است; زیرا امام(علیه السلام) در جمله بعد مى فرماید: «اما به زودى خداوند آن ها (یارانش) را براى بدترین روزى که بنى امیّه در پیش دارند متحد خواهد کرد ; آن گونه که قطعه هاى پراکنده ابر پاییزى جمع مى شود» (عَلَى أَنَّ اللهَ تَعَالَى سَیَجْمَعُهُمْ لِشَرِّ یَوْم لِبَنِی أُمَیَّةَ، کَمَا تَجْتَمِعُ قَزَعُ الْخَرِیفِ).
سپس مى افزاید: «خداوند همه آن ها را گرد مى آورد و در میان آنان الفت برقرار مى سازد; سپس آنان را همچون ابرهاى متراکم به هم مى پیوندد و به دنبال آن، درهاى فتح و پیروزى را به روى شان گشاید» (یُؤَلِّفُ اللهُ بَیْنَهُمْ، ثُمَّ یَجْمَعُهُمْ رُکَاماً کَرُکَامِ السَّحَابِ; ثُمَّ یَفْتَحُ لَهُمْ أَبْوَاباً).
در ادامه این سخن، هجوم شدید علاقه مندان مکتب اهل بیت(علیهم السلام) را به جمعیّت بنى امیّه، این گونه بیان مى کند:
«آن ها همانند سیل خروشانى از جایگاه خود حرکت مى کنند; همچون سیل (عظیم سرزمین قوم سبأ) که دو باغستان (بسیار گسترده دو طرف نهر عظیم سرزمین سبأ) را درهم کوبید که در برابر آن هیچ برجستگى بر سطح آن زمین باقى نماند; نه کوه هاى استوار و نه تپه ها و آن ها چیزى مانع جریان آن نشد; نه کوه هاى عظیم و نه تپه هاى بلند» (یَسِیلُونَ مِنْ مُسْتَثَارِهِمْ کَسَیْلِ الْجَنَّتَیْنِ، حَیْثُ لَمْ تَسْلَمْ عَلَیْهِ قَارَةٌ، وَ لَمْ تَثْبُتْ عَلَیْهِ أَکَمَةٌ، وَ لَمْ یَرُدَّ سَنَنَهُ رَصُّ طَوْد، وَ لاَحِدَابُ أَرْض).
آن چه در این جمله آمده اشاره به قوم سبأ است که در سرزمین یمن زندگى مى کردند و سد عظیمى به نام «سدّ مآرب» در میان دو کوه ساختند. سیلاب ها را مهار کردند و با آن آب دو باغ عظیم و طولانى در دو طرف نهرى که از آن جارى مى شد به وجود آوردند و زندگانى آن ها در نهایت رفاه مى گذشت ; ولى طغیان غرور ناسپاسى ها سبب مجازات الهى شد. شب هنگام سد شکست و سیل عظیمى تمام مزارع و باغ ها و عمارت هاى آن ها را با خود برد و زمینى بایر و ویران به جاى ماند و باقى ماندگان از آن قوم مجبور به مهاجرت شدند.
پیروان مکتب اهل بیت(علیهم السلام) نیز همچون سیلاب زندگى ستمگران بنى امیّه را درهم مى کوبند; خانه هاشان را ویران مى کنند و گروهى را از میان بر مى دارند و بقیه در مناطق مختلف پراکنده خواهند شد.
سپس امام(علیه السلام) این گروه از حامیان حق را بعد از ماجراى درهم شکستن بنى امیّه به آب هایى تشبیه مى کند که در زمین، پنهان مى شود; سپس به صورت چشمه ها از نقاط مختلف ظاهر مى گردد و مایه عمران و آبادى مى شود و مى فرماید: «خداوند آن ها را مانند آب در درون دره ها پراکنده مى سازد; سپس همچون چشمه سارهایى از قسمت هاى مختلف زمین بیرون مى آورد; آن گاه به کمک آنان حق گروهى (از مظلومان) را از گروهِ دیگر (ظالمان) مى گیرد و جمعى را در سرزمین دیگران اقامت مى بخشد» (یُذعْذِعُهُمُ اللهُ فِی بُطُونِ أَوْدِیَتِهِ، ثُمَّ یَسْلُکُهُمْ یَنَابِیعَ فِی الاَْرْضِ، یَأْخُذُ بِهِمْ مِنْ قَوْم حُقُوقَ قَوْم، وَ یُمَکِّنُ لِقَوْم فِی دِیَارِ قَوْم).
بعضى از شارحان نهج البلاغه در تفسیر جمله مزبور و مرجع ضمایر یاد شده احتمال دیگرى داده اند که چون قابل ملاحظه نبود و با جمله هاى قبل و بعد ناهماهنگ مى نمود از آن صرف نظر شد.
آرى، طرفداران اهل بیت(علیهم السلام) نخست همچون سیلابى مى خروشند و همچون سیلِ قوم سبأ کاخ ها و قصرهاى بنى امیّه را در هم مى کوبند و آن ها را از اریکه قدرت به زیر مى کشند; سپس در همه جا پراکنده مى شوند و همچون چشمه سارها سر بر مى آورند و از آب زلال عدل و داد، عمران و آبادى مى آفرینند.
و در پایان این قطعه، امام(علیه السلام) سوگند یاد مى کند و مى فرماید: «به خدا سوگند! آن ها (بنى امیّه) بعد از تسلّط و پیروزى همه آن چه را در دست دارند از دست مى دهند (ذوب مى شوند) آن گونه که چربى بر روى آتش آب مى شود (و از دست مى رود)» (وَ ایْمُ اللهِ، لَیَذُوبَنَّ مَا فِی أَیْدِیهِمْ بَعْدَ الْعُلُوِّ وَ التَّمْکِینِ، کَمَا تَذُوبُ الاَْلْیَةُ عَلَى النَّارِ).
تشبیه مذکور اشاره به این است که بنى امیّه گرچه در دوران حکومت خود چاق و فربه مى شوند; ولى دشمنان آن ها همچون شعله هاى آتش، آنان را ذوب مى کنند و مى سوزانند; همان گونه که یک قطعه چربى روى آتش; نخست ذوب مى شود و سپس مى سوزد و کمترین اثرى از آن باقى نمى ماند.
شارحان نهج البلاغه در این که چه کسانى این بلا را بر سر بنى امیّه مى آورند و به حکومت ظالمانه و ننگین آن ها پایان مى دهند و انتقام مظلومان را از آن ها مى گیرند، تعبیرات مختلفى دارند; گاه به بنى عبّاس تعبیر شده و گاه به شیعیانى که بر ضد بنى امیّه قیام کردند و ظاهراً هر دو به یک معنا باز مى گردد; زیرا مى دانیم قیام بنى عبّاس، نخست به نام قیام علویین صورت گرفت هر چند در ادامه راه بنى عبّاس مسیر آن قیام را تغییر داده و به صورت قیام عبّاسیین درآوردند و آن ها نیز مظالم بنى امیّه را تکرار کردند و سرانجام خودشان نیز نابود شدند.
