نخست این که تعبیرات یاد شده نشان مى دهد که آیه (الم * أَحَسِبَ النَّاسُ...)مدّتى بعد از جنگ احد در مدینه نازل شده; در حالى که مفسّران اتفاق نظر دارند که این سوره (عنکبوت) در مکّه نازل شده است; در زمانى که خبرى از جهاد نبود.
در پاسخ این سؤال گفته اند: معناى مکّى بودن یک سوره این نیست که تمام آن در مکّه نازل شده است; بلکه مانعى ندارد اکثر آن در مکه و یک یا چند آیه آن در مدینه نازل شده باشد، و به دستور پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) آن آیه را در این جا قرار داده باشند; همان گونه که سوره نحل به اتفاق علما جز سوره هاى مکى است; در حالى که سه آیه آخر آن، به یقین بعد از جنگ احد نازل شده است.
سؤال دوّم این که على(علیه السلام) بعد از نزول آیه مزبور از کجا دانست که در زمان حیات پیامبر(صلى الله علیه وآله) آن فتنه بزرگ واقع نمى شود، در حالى که آیه، اشاره اى به این مطلب ندارد؟
پاسخ این سؤال نیز روشن است; زیرا منظور از فتنه و آزمایش بزرگ، خطر انحرافاتى است که از اصول و فروع دین، دامن امت را مى گیرد و پیداست تا شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله) زنده است، جلوى چنین انحرافاتى را مى گیرد; هنگامى که خورشید غروب کند، خفّاش ها به پرواز در مى آیند و هنگامى که خورشید وجود رسول خدا(صلى الله علیه وآله) غروب کند منافقان به جولان در مى آیند و آزمون بزرگ شروع مى شود!
سؤال سوّم این که فتنه و آزمونى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) در این خطبه اشاره کرد ـ که بعد از من رخ مى دهد ـ چه بوده است؟ در روایتى که مشروح تر از روایت نهج البلاغه است چنین مى خوانیم: پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: «إِنَّ أُمَّتِی سَتُفْتَنُ مِنْ بَعْدِی فَتَتَأَوَّلُ الْقُرآنَ وَ تَعْمَلُ بِالرَّأْىِ وَ تَسْتَحِلُّ الْخَمْرَ بِالنَّبِیذِ وَ السُّحْتَ بِالْهَدِیَّةِ وَ الرِّبَا بِالْبَیْعِ وَ تُحَرِّفُ الْکِتَابَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ تَغْلِبُ کَلِمَةَ الضِّلاَلِ فَکُنْ جَلِیسَ بَیْتِکَ حَتَّى تُقَلَّدَهَا فَإِذَا قُلِّدْتَهَا جاشَتْ عَلَیْکَ الصُّدُورُ وَ قَلَّبَتْ لَکَ الاُْمُورِ; امت من بعد از من آزمایش مى شوند. قرآن را مطابق میل خود تفسیر مى کنند (و به هر بهانه اى حرام خدا را حلال مى کنند); شراب را به بهانه نبیذ و حرام و رشوه به صورت هدیه و ربا را با نام بیع، مجاز مى شمرند و کتاب خدا را تحریف معنوى مى کنند و سخن گمراهان غلبه مى کند. تو در آن روز در خانه بنشین تا زمانى که به حکومت رسى; ولى هنگامى که حکومت در دست تو قرار گرفت، حسد در سینه ها به حرکت در مى آید و (مخالفان و حاسدانت) کارهاى تو را به هم مى ریزند (ولى تو استقامت کن)».
این حدیث را که ابن ابى الحدید در تفسیر این خطبه بیان کرده، به خوبى نشان مى دهد که فتنه بزرگ، کدام فتنه بوده است.
چهارمین و آخرین سؤال این که: چرا على(علیه السلام) درباره شهادت خود سؤال کرد؟ مگر پیامبر(صلى الله علیه وآله) هنگامى که درباره این فتنه سخن گفت به شهادت او اشاره کرد؟ حال آن که در خطبه مورد بحث چیزى در این زمینه دیده نمى شود.
پاسخ این سؤال چنین است: همان گونه که گفتیم، مرحوم سیّد رضى(ره) خطبه را خلاصه کرده; در روایات مشروح تر چنین آمده است: على(علیه السلام) بعد از آن که ماجراى این فتنه را از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) شنید عرض کرد: یا رسول الله(صلى الله علیه وآله)، تو به من وعده شهادت دادى; از خدا بخواه زودتر نصیب من کند.
پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: اگر تو به زودى شهید شوى چه کسى با «ناکثین»، «قاسطین» و «مارقین» (آتش افروزان جمل و اصحاب معاویه و خوارج) پیکار مى کند؟ آرى، من به تو وعده شهادت داده ام و شهید هم خواهى شد و محاسن تو از خون فرقت رنگین خواهد شد. (أَما إنِّی وَعَدْتُکَ الشَّهادَةَ وَ سَتُشْهَدُ، تُضْرَبُ عَلَى هذِهِ فَتُخْضَبُ هذِهِ).
