از مجموع آيات قرآن و روايات بر مي آيد كه در «اعراف» دو گروه وجود دارند؛ گروهى از مردان الهى و شخصيت هاى بزرگ و مقرّب درگاه خداوند و گروهى از مستضعفان و كسانى كه اعمال صالح و ناصالح را به هم آميخته اند، بعضى حسناتشان بر سيّئات آنها پيشى گرفته و بعضى سيئاتشان بر حسنات آنها و در حقيقت در ميان بهشت و دوزخ سرگردانند. اينجاست كه آن رجال الهى تمام اين گروه را از سيمايشان مى شناسند، به آنهايى كه لايق شفاعت هستند و از گوهر ولايت اولياء الله بهره مندند، مى گويند: به بهشت برويد؛ اما بقيه را راهى دوزخ مى سازند.

فلسفه «شفاعت»، نه تشويق به گناه است، نه چراغ سبز براى معاصى، نه عامل عقب افتادگى است و نه چيزى شبيه پارتى بازى در جامعه هاى دنياي امروز؛ بلكه يك مسئله مهم تربيتى است كه از جهات گوناگون آثار مثبت و سازنده اي در بردارد. آری شفاعت باعث ايجاد اميد و مبارزه با روح يأس و از طرفی موجب ايجاد رابطه معنوى با اولياء الله مي شود.

گاهی قرآن به خاطر آن که تمام منابع قدرت از ناحیه خدا است؛ تمام حسنات و سیئات را به خداوند نسبت می دهد و گاهی نیز سیئات به مردم نسبت داده شده است، که اشاره به سوء استفاده انسان از مواهب و قدرت هاى خدادادى است.

اعمال نيک، بهترين عامل در دفع آثار سوء گناهان است. لذا شايسته است که در هنگام توبه تنها به استغفار قناعت نشود بلکه، عملا در مقام جبران بر آیند، و به همان اندازه حسنات انجام دهند. کما اينکه خوبي نمودن در مقابل بدي ديگران آثار سوء بدي را برطرف و زشتي عمل را به آنان برمي گرداند. البته اين حکم اخلاقى مخصوص موارد مؤثر است، و گرنه، اجراى حدود و کيفر بدکاران جزء قوانين اسلامى است.

مطابق با آیات قرآن ابليس پس از رانده شدن، از خدا تقاضا كرد: «مرا تا روز رستاخيز مهلت ده و زنده نگهدار!». البته نه به اين منظور كه به درگاه الهي توبه كند بلكه به اين خاطر كه بر سر راه آدم و فرزندانش كمين كند و آنها را گمراه سازد و از اين طريق عطش جهنمى خشم و حسد خويش را فرو بنشاند! از اين آيات به خوبى روشن مى شود كه مسأله رستاخيز از همان آغاز مطرح بوده و حتى شيطان به آن يقين داشته است كه چنين روزى در پيش است.

هتك حيثيت و تضييع آبروى افراد یکی از پیامدهایی است که جنبه حق الناس بودن غیبت را آشکارتر می سازد. علاوه بر تشبیه غيبت به خوردن گوشت برادر مؤمن پس از مرگش، احاديث ما غيبت را نوعى ظلم دانسته اند؛ مانند سخن پیامبر(ص) که می فرمایند: «خداوند غيبت را همانند تعرّض به مال و خون، حرام كرده است». همچنین انتقال حسنات از نامه اعمال غيبت كننده به غيبت شونده، و نقل سيئات از نامه اعمال غيبت شونده به غيبت كننده، دليل ديگرى بر حق الناس بودن غيبت است.

شرایط شفاعت عبارتند از: 1- ایمان به خدا، حساب، میزان، پاداش، کیفر و اعتراف به حسنات و سیئات (نیکى اعمال نیک و بدى اعمال بد) و گواهى به درستى تمام مقرراتى که از سوى خدا نازل شده، ایمانى که در فکر و سپس در زندگى آدمى انعکاس یابد. 2- توبه و استغفار مجرمان مقدمه اى براى شفاعت پیامبر(ص) شمرده شده است. 3- استغفار و شفاعت فرشتگان تنها براى افراد با ایمان، تابعان سبیل الهى و پیروان حقّ است. 4- شفاعت کنندگان نیز باید گواه بر حقّ باشند.

منظور از حساب آسان این است که سخت گیرى و دقت در آن نباشد، از سیئات بگذرد و حسنات را پاداش دهد. پیامبر(ص) می فرماید: سه چیز در هر کس باشد، خداوند حساب او را آسان مى کند، عرض کردند: آن سه چه چیز کدامند؟ فرمود: عطا کنى به کسى که تو را محروم کرده، و پیوند برقرار سازى با کسى که از تو بریده، و عفو کسى را که به تو ستم کرده است. از سویی دقت در حساب قیامت، به میزان عقل انسان ها بستگى دارد، از این رو امام باقر(ع) می فرماید: «خدا در قیامت در حساب بندگان به اندازه عقلى که در دنیا به آنها داده، دقت مى کند».

خداوند در قرآن، حسابرسی اعمال را بسیار دقیق دانسته و می فرماید: «اگر به اندازه سنگینى دانه خردلى [عمل نیک یا بد] باشد و در دل سنگى یا در گوشه اى از آسمان ها یا زمین پنهان گردد، خداوند آن را [در قیامت] براى حسابرسى مى آورد». بر این اساس، در حسابرسى بزرگ کوچک ترین کارها محاسبه مى شود، از سویی هشداری است که نه گناهان کوچک را کم اهمیت بشمرند و نه اعمال خیر کوچک را، چیزى که مورد محاسبه الهى قرار مى گیرد، هر چه باشد کم اهمیت نیست.

خداى متعال در آیات 6 ـ 9 سوره «انشقاق» انسان ها را مخاطب ساخته و می فرماید: همواره زندگى او آمیخته با زحمت و رنج و تعب است و زمانى به پایان مى رسد که پرونده این دنیا بسته شود و انسان با عملى پاک خداى خویش را ملاقات کند.
آنچه در این آیات شایسته ی توجه بیشتر است این است که خطاب به همه ی انسانهاست یعنی در وجود همه اسباب هدایت پذیری وجود دارد و دوم اینکه خداوند از خود به عنوان ربّ یاد می کند یعنی این سختی ها جزئی از برنامه ی تربیتی خداوند است.