امام علی(ع) عصیان بنده در برابر خداوند را اینگونه به تصویر می کشد: «تصور كن در همان هنگام كه تو از خداى خود روى مى گردانى او [با دادن انواع نعمتها] به تو روى مى آورد، تو را به خويش فرا مى خواند و در زير پوشش فضل و رحمتش قرار مى دهد در حالى كه تو به غير او روى مى آورى، به خدا، اگر اين وضعى كه تو با او دارى (عصيان در مقابل محبّت خداوند) در ميان دو نفر كه در نيرو و توان مساوى بودند وجود داشت تو نخستين كسى بودى كه خود را به سبب اخلاق ناپسند و كردار بد نكوهش مى کردی [چه رسد به اینکه او خداست و تو بنده]».

علت اين كه شيطان گناه كرد؛ اما ملائكه گناه نمي كنند اين است كه شيطان از جن است؛ او در بين فرشتگان بود ولي فرشته نبود. شيطان، خود به خداوند گفت: مرا از آتش خلق كردي، خدا هم او را تكذيب نكرد و اصل اينكه جنّ از آتش خلق شده در قرآن مورد تأييد است. پس فرشته معصيت نمي كند ولي جن، مانند انسان مختار است، لذا گاهي اطاعت دارد و گاهي هم عصيان از او سر می زند.

در آیه 115 و 121 سوره طه، نسبت «نسیان» و «عصیان» به آدم (ع) داده شده، امّا هیچ یک از این دو خطا با مقام عصمت انبیاء که مصونیّت از گناه و خطا و نسیان است سازگار نیست. براى حلّ این مشکل سه تفسیر را مى توان پذیرفت: 1- نهى آدم آزمایشى بوده. 2- نهى آدم نهى ارشادى بوده نه مولوی. 3- عمل آدم ترک اولى بوده، و منظور از آن عملى است که ترکش از انجامش بهتر است.

آدم(ع) مرتکب گناه نشد و این با توجه به عمل او یعنی خوردن میوه ممنوعه قابل فهم است. عصیان آدم به معنای ارتکاب گناه نبود و نهی الهی نهی تحریمی نبود بلکه نهی ارشادی بود، اما با توجه به مقام والای آدم(ع)، و جایگاه مقرب او، این کار مکروه یا هر ترک اولی دیگری نیز دور از انتظار است و گناهی نسبی در حق او تلقی می شود.

قرآن کریم سلیمان را یکی از انبیاء بزرگ و بندگان نیک خداوند معرفی می کند که در عین حال زمامدار مقتدری بود و داستان ایشان و ملکه سبأ نمونه ای از مبارزه ایشان با شرک است. اما در تورات کنونی سلیمان مردی هوس باز معرفی می شود که صدها زن از قبایل و اقوام مختلف داشت. در تورات سلیمان مردی معرفی می شود که به خاطر ازدواج با زنان مشرک، به مذهب آنان تمایل پیدا کرده و حتی دستور داده بود بتکده ای برای بتهای آنان ساخته شود و به کیفر چنین عصیانی، از طرف خداوند، با خلع شدنش از قدرت و حکومت مجازات شد.

علماى اخلاق نخستين گام براى تهذيب اخلاق را «توبه» شمرده اند. در مكتب اسلام، از تمام آلودگان به گناه دعوت شده است كه براى اصلاح خويش از اين باب رحمت الهى وارد شوند. اين حقيقت در سخنان امام سجاد(ع) در مناجات تائبين چنین بيان شده است: «معبود من! تو كسى هستى كه به روى بندگانت درى به سوى عفوت گشوده اى و نامش را توبه نهاده اى، و فرموده اى باز گرديد به سوى خدا و توبه كنيد، توبه خالص! حال كه اين در رحمت باز است، عذر كسانى كه از آن غافل شوند چيست؟».

طبق آیات 67 تا 69 سوره اسراء، انسانها در گرفتارى یاد خدا هستند اما وقتی نجات می یابند به او پشت مى کنند و بار دیگر پرده هاى غرور و غفلت، تقلید و تعصب، این نور الهى را مى پوشاند و گرد و غبار عصیان و گناه و سرگرمى هاى زندگى مادّى، چهره تابناک آن را پنهان مى سازد. اما افراد با ایمان در راحتی و سختی یاد خدا هستند و در این صورت است که عبادت و یاد خدا ارزش دارد.

خداوند در ارتباط با علت تحریم ازدواج با مشرکان می فرماید: «با زنان مشرک و بت پرست تا ایمان نیاورده اند ازدواج نکنید، آنها دعوت به سوى آتش مى کنند؛ و خدا به فرمان خود، دعوت به بهشت و آمرزش مى نماید». در حقیقت شرک و مشرکان منشاء پليدي و انحرافات دنيوي و اخروي هستند. لذا اسلام اجازه نمي دهد هرج و مرج دشمنان به داخل خانواده و جامعه اسلامي راه يابد و معصوميت فرزندان، در دامان پدر يا مادر مشرک به عصيان کشيده شود. و اين ممنوعيت تنها با ايمان و اسلام آوردن مشرکان رفع مي شود.

هر کس سوره «حجرات» را بخواند، به عدد تمام کسانى که خدا را اطاعت یا عصیان کرده اند، ده حسنه به او داده مى شود و نیز اگر هر شب یا هر روز بخواند، از زائران پیامبر(ص) خواهد بود.

منظور از «ظالم» در آیه 124 سوره بقره، کسى است که ولو در یک لحظه از عمر خود - هرچند در گذشته - موصوف به این صفت بوده باشد. در حقیقت خداوند با این بیان مى خواهد این حقیقت را براى ابراهیم(ع) بیان کند که مقام امامت به قدرى والا است که تنها کسانى شایسته این موهبت بزرگ هستند که در تمام عمر از هرگونه شرک و کفر و گناه و عصیان، پاک و به تعبیر دیگر «معصوم» باشند.