آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

علماى اخلاق نخستين گام براى تهذيب اخلاق را «توبه» شمرده اند. در مكتب اسلام، از تمام آلودگان به گناه دعوت شده است كه براى اصلاح خويش از اين باب رحمت الهى وارد شوند. اين حقيقت در سخنان امام سجاد(ع) در مناجات تائبين چنین بيان شده است: «معبود من! تو كسى هستى كه به روى بندگانت درى به سوى عفوت گشوده اى و نامش را توبه نهاده اى، و فرموده اى باز گرديد به سوى خدا و توبه كنيد، توبه خالص! حال كه اين در رحمت باز است، عذر كسانى كه از آن غافل شوند چيست؟».

بسيارى از علماى اخلاق نخستين گام براى تهذيب اخلاق و سير الى اللّه را «توبه» شمرده اند، توبه اى كه صفحه قلب را از آلودگيها پاك كند و تيرگيها را مبدّل به روشنايى سازد و پشت انسان را از بار سنگين گناه سبك كند، تا براحتى بتواند طريق به سوى خدا را بپيمايد.
مرحوم «فيض كاشانى» در آغاز جلد هفتم «المحجّه البيضاء» كه در واقع آغاز گر بحثهاى اخلاقى است چنين مى گويد:
«توبه از گناه و بازگشت به سوى ستّار العيوب و علاّم الغيوب آغاز راه سالكين و سرمايه پيروزمندان و نخستين گام مريدان و كليد علاقه مندان و مطلع برگزيدگان و برگزيده مقرّبان است»!
سپس اشاره به اين حقيقت مى كند كه غالباً انسانها گرفتار لغزشهايى مى شوند و با اشاره به لغزش آدم (كه در واقع ترك اولى بود نه گناه) مى گويد: چه اشكالى دارد كه همه فرزندان آدم به هنگام ارتكاب خطاها به او اقتدا كنند، چرا كه خير محض، كار فرشتگان است، و آمادگى براى شرّ بدون جبران، خوى شياطين است، و بازگشت به خير بعد از شرّ، طبيعت آدميان است؛ آن كس كه به هنگام ارتكاب گناه و انجام شرّ به خير باز گردد، حقيقتاً انسان است!
در واقع توبه اساس دين را تشكيل مى دهد، چرا كه دين و مذهب انسان را به جدا شدن از بديها و بازگشت به خيرات دعوت مى كند؛ و با توجّه به اين حقيقت،لازم است توبه در صدر مباحث مربوط به اعمال و صفات نجاتبخش قرار گيرد.» (1)
به تعبير ديگر، بسيار مى شود كه از انسان ـ مخصوصاً در آغاز تربيت و سير و سلوك الى اللّه لغزشهايى سر مى زند،اگر درهاى بازگشت به روى او بسته شود بكلّى مأيوس مى گردد و براى هميشه از پيمودن اين راه باز مى ماند؛ به همين دليل، در مكتب تربيتى اسلام، «توبه» به عنوان يك اصل مهم مطرح است و از تمام آلودگان به گناه دعوت مى كند كه براى اصلاح خويش و جبران گذشته از اين باب رحمت الهى وارد شوند.
اين حقيقت در سخنان امام على بن الحسين(عليه السلام) در مناجات تائبين با زيباترين صورت بيان شده «الهى اَنْتَ الَّذى فَتَحْتَ لِعَبدِكَ باباً اِلى عَفْوِكَ سَمَّيْتَهُ التَّوبَةَ فَقُلْتَ تُوبُوا اِلى اللّهِ تَوبَةً نَصُوحاً، فَما عُذْرُ مَنْ اَغْفَلَ دُخُولَ الْبابِ بَعْدَ فَتْحِهِ»؛ (معبود من! تو كسى هستى كه به روى بندگانت درى به سوى عفوت گشوده اى و نامش را توبه نهاده اى، و فرموده اى باز گرديد به سوى خدا و توبه كنيد، توبه خالص! حال كه اين در رحمت باز است، عذر كسانى كه از آن غافل شوند چيست؟)(2)
جالب اين كه خداوند علاقه فوق العاده اى به توبه بندگان دارد، چرا كه آغاز تمام خوشبختيهاى انسان است. در حديثى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: «اِنَّ اللّهَ تَعالَى اَشَدُّ فَرَحاً بِتَوبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُل اَضَلَّ راحِلَتَهُ وَ زادَهُ فِى لَيْلَة ظَلْماءَ فَوَجَدَها»؛ (خداوند از توبه بنده اش بسيار شاد مى شود، بيش از كسى كه مركب و توشه خود را (در بيابان خطرناكى) در يك شب تاريك گم كرده و سپس آن را بيابد). (3)
اين تعبير كه با كنايات و لطف خاصّى آميخته است، نشان مى دهد كه در واقع توبه، هم مركب است و هم توشه راه، تا انسان وادى ظلمانى عصيان را پشت سر بگذارد و به سر منزل نور و رحمت و صفات والاى انسانيّت برسد.
آرى! تا آئينه قلب از زنگار گناه پاك نشود و روح و جان انسان با آب توبه شستشو نگردد و نور توبه ظلمت و تاريكى گناه را از درون قلب بيرون نكند، پيمودن راه تهذيب اخلاق و سير سلوك الى اللّه و رسيدن به جوار قرب پروردگار و غرق شدن در نور هدايت و جذبه هاى وصف ناپذير عرفانى، غير ممكن است.
اين نخستين منزلگاه است، منزلگاهى كه از همه سرنوشت سازتر و مهمتر است و جز با نيروى اراده و عزم راسخ و استمداد از الطاف الهى، گذشت از آن ممكن نيست.(4)