سرگذشت ذوالقرنين، آن بزرگ‌مردى كه سرزمين‌هاى گوناگون را درنورديد و شرق و غرب گيتى را زير پا نهاد، سرگذشتى واقعی و كهن است كه تاريخِ آن به گذشته‌هاى دور بر مى‌گردد. براساس پژوهش‌هاى دانشمند برجسته هندى، «ابوالكلام آزاد» كه با كمك گرفتن از نصوص تورات انجام گرفته، اين احتمال وجود دارد كه وى پادشاه ايران، كورش كبير باشد كه بين سال‌هاى 557 تا 528 پيش از ميلاد مى‌زيسته است و سرزمين‌هاى شرق و غرب را تسخير كرد و بر قلمرو ماد، آسياى صغير و بابل چيره گرديد و قوم يهود را كه در اسارت بابليان بود، آزاد ساخت و به آنان اجازه داد به سرزمين فلسطين باز گردند و در بازسازى بيت المقدس ياريشان داد. از اين رو در تورات از وى به بزرگى و احترام ياد شده است.

حديث يا احاديث «نجوم» با عبارات مختلفی بیان شده است که همگی اهل بیت(ع) را به ستارگانی که باعث هدایت و مانع نفوذ شیاطین به آسمانها هستند تشبیه می کنند.

در آیه 75 سوره «واقعه» مى خوانیم: «فَلاأُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُوم»؛ (سوگند به جایگاه ستارگان). مفسران در مورد «مَواقِعِ النُّجُوم» تفسیرهاى متعددى ذکر کرده اند: 1- به معنی  جایگاه ستارگان و مدارات و مسیر آنها. 2- منظور محل طلوع و غروب آنها است. 3-  منظور سقوط ستارگان در آستانه رستاخیز و قیامت است. 4- به معنى غروب ستارگان است. 5- اشاره به نزول قسمتهاى مختلف قرآن در فواصل زمانى متفاوت است. گرچه منافاتى بین این معانى نیست، ولى تفسیر اول، از همه مناسب تر به نظر مى رسد.

حضرت ابراهيم(ع) از افول و غروب كواكب و خورشيد و ماه استدلال بر نفى الوهيّت آنها كرد و گفت: چنين موجوداتى ممكن نيست خداى جهان باشند؛ چرا که اولا: افول ممکن بودن موجود را مى فهماند، و هر موجود ممكنى محتاج به خالق است. ثانیا: افول، مطلق حركت را مى فهمند، و هر متحرّكى حادث است و هر حادثى محتاج به وجود قديم و ازلى مى باشد. ثالثا: غروب، زائل شدن حکومت و سلطنت را می فهماند.

سیوطى به سندش از ابوهریره نقل کرده که گفت: رسول خدا(ص) در حالى که سرش در دامان على(ع) بود خوابید و على(ع) نماز عصر را به جا نیاورده بود، تا این که خورشید غروب کرد. پیامبر(ص) که بلند شد بر او دعا کرد و خورشید بازگشت و على(ع) نماز به جاى آورد و دوباره غروب نمود.

این حدیث نزد خود اهل سنّت هم به شدّت ضعیف است. «طبرانى» آن را در «اوسط» با سندى روایت کرده است که هیثمى درباره آن می گوید: در سند حدیث، «اسماعیل بن یحیى تیمى» است و او مردى دروغگوست. هیثمى همین حدیث را در «مجمع الزوائد» با سند دیگرى از طبرانى روایت کرده و می گوید: یکى از راویان این حدیث بقیّة بن الولید است و او مردى ضعیف و حیله‏ گر است.
 

بسیاری از مفسرین ستارگان بازگشت کننده و پنهان شونده را که خداوند به آن ها قسم یاد کرده - مطابق حدیث حضرت امیر(ع)- به عطارد، زهره، مریخ، مشترى و زحل تفسیر می کنند، که حرکت شان روی خط مستقیم نیست و در طلوع و غروب شبانه شان از الگوی واحدی در تنظیم فاصله هایشان پیروی نمی کنند. همچنین می توان پنهان شدن آنها را به معنای قرار گرفتن شان در شعاع خورشید یا استقرار در برخی صور فلکی که منجربه ناپیدا شدنشان می شود دانست. به هر حال این تعبیر در سوگند الهی به هدف تحریک اذهان به تفکر بیشتر انجام گرفته است.

یکی از اهداف حضرت ابراهيم(ع) در محاجه و مجادله با کفار این بود كه به آن ها تفهیم کند، براى رسيدن به حق، تنها تلاش و كوشش انسان كافى نيست؛ بلكه بايد امدادهاى الهى نيز شامل حال او گردد، تا در صف گمراهان واقع نشود. مسلّماً چنين امدادى شامل حال حق طلبان و خداجويان تلاشگر خواهد بود.

قرآن منطق حضرت ابراهيم(ع) در برابر بت پرستان را چنين شرح مى دهد: «هنگامى كه شب او را فرا گرفت، ستاره اى را مشاهده كرد؛ گفت: اين پروردگار من است؟! امّا هنگامى كه غروب كرد، گفت: غروب كنندگان را دوست ندارم. و هنگامى كه ماه را ديد كه [سينه افق را] مى شكافد، گفت: اين پروردگار من است؟! ... و هنگامى كه خورشيد را ديد [كه سينه افق را] مى شكافت، گفت: اين پروردگار من است اين [كه از همه] بزرگتر است؟! اما هنگامى كه غروب كرد، گفت: اى قوم من! به يقين من از آنچه همتاى خدا قرار مى دهيد، بيزارم.

موضوع کروی بودن زمین، یکی از اسراری است که در آیات و روایات به آن اشاره شده است. همانند آیه 5 سوره صافّات که می فرماید: «رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالاَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَ رَبُّ الْمَشَارِقِ». تعدّد مشرقها و نقطه طلوع، لازمه کروى بودن زمین مى باشد؛ در حقیقت اگر زمین مسطّح باشد، جهان تنها یک مشرق خواهد داشت. امام صادق(ع) در ضمن روایتی فرمودند: «إنّمَا عَلَیْکَ مَشْرِقُکَ وَ مَغْرِبُک»؛ (تو باید مشرق و مغرب منطقه خود را ملاک عمل قرار دهی). این سخن، نشان از کرویّ بودن زمین دارد.